شکست استراتژی جوادلاریجانی در ژنو: آیا دوران انکارکننده آهنین به پایان می‌رسد؟

تحلیل –  کمپین بین‌المللی حقوق بشر در ایران: روز جمعه ۹ آذرماه، جوادلاریجانی، رئیس ستاد حقوق بشر قوه قضاییه، با هیاتی چند ده نفره از مقامات ایرانی، از عملکرد چهارساله ایران در زمینه حقوق بشر در چارچوب مکانیسم «بررسی دوره ای جهانی»، دفاع کرد و گفت ایران بیشتری همکاری را با این مکانیسم انجام خواهد داد اما واکنش و پیشنهادات و انتقادات بسیاری از کشورهای مستقل، نشان داد که پاسخ های لاریجانی نه تنها آنها را قانع نکرده است، بلکه به دلیل همین جواب‌ها وجود مکانیسم های ویژه حقوق بشر برای ایران را ضروری می دانند.

به نظر می رسد این عمده ترین بخش استراتژی تیم حقوق بشر ایران در طی سه سال گذشته بود. یعنی حضور همه جانبه در «بررسی دوره ای جهانی» و استفاده کردن از این همکاری به عنوان چوبی بر سر مکانیسم های دیگر. برای همین بود که طی سه سال گذشته ایران هر گاه برای همکاری نکردن با گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل یا گزارشگران موضوعی برای ورود به ایران مورد انتقاد کشورهای عضو قرار می گرفت، آقای لاریجانی و همکارانش از علاقه زیاد و میل به همکاری در قالب یو.پی.ار و نه دیگر مکانیسم ها سخن می گفتند.

اما گزارش ملی ایران در خصوص عملکرد چهارساله وضعیت حقوق بشر و انتقادات گسترده کشورهای مختلف جهان، بسیاری از اعضای سازمان ملل را به این نتیجه رسانده است که اتفاقا مکانیسم های ویژه برای ایران ضروری است. در واقع اگر مهمترین قسمت استراتژی جواد لاریجانی شکاف در اجماع بین المللی برای حذف مکانیسم های ویژه بود، می توان گفت که عملا در این برنامه شکست خورده است.

دلایل مختلفی در این شکست نقش ایفا کردند. اول انکه، علیرغم سوالات بسیار زیاد کشورهای عضو سازمان ملل در خصوص موارد بحرانی حقوق بشر در ایران، مانند اعدام، زندانیان سیاسی، وضع اقلیت های قومی و مذهبی، وضع رو به وخامت گذاشته زنان و مواردی از این دست، گزارش ایران کاملا این موارد را نادیده می گیرد و به موضوعاتی می پردازد که اساسا در برگیرنده نگرانی های عمده جامعه بین المللی نیست. برای مثال در حالی که ایران ۲۰ توصیه درباره اعدام را در سال ۲۰۱۰ پذیرفته بود اما عملا در کل گزارش یک مورد کلمه اعدام هم دیده نمی شود. یا در خصوص وضعیت زندانیان سیاسی و اقلیت های قومی و مواردی از این دست به جای پاسخگویی به سوالات وپیشنهادات کشورها برای بهبود وضعیت، در گزارش تنها به کلی گویی هایی در خصوص قوانین در ایران اشاره شده است.

برای همین، روز جمعه گذشته، بسیاری از کشورهایی که فراتر از رابطه اقتصادی سیاسی خود با تهران، همواره نگرانی  خود در خصوص مساله حقوق بشر را با ایران در میان می گذارند، بار دیگر در پیشنهادات سال جاری خود، به مواردی اشاره کردند که چهار سال پیش به اطلاع تهران رسانده بودند تا به جواد لاریجانی و تیمش نشان دهند که چشم بستن بر روی چنین مواردی باعث طرح نشدن مجدد آن نمی شود. در واقع جواد لاریجانی درحالی از همکاری با مکانیسم پو.پی.ار دم می زند، که با عمل نکردن به وعده های خود و نادیده گفتن عمده ترین مسائلی که همواره مورد پرسش جامعه بین المللی است، سوالات جدی را در خصوص اینکه ایران از این مکانیسم داوطلبانه سازمان سوء استفاده می کند، ایجاد کرده است.

در طی دو سال گذشته، ستاد حقوق بشر قوه قضاییه، کمپین گسترده تبلیغاتی را برای بی اعتبار کردن احمدشهید و مکانیسم گزارش ویژه حقوق بشر به عمل آورده است. با این وجود وقتی از سوی کشورهای مختلف متهم به همکاری نکردن با او یا کمیساریاری عالی حقوق بشر یا گزارشگران موضوعی حقوق بشرسازمان ملل شده است، با سیاسی خواندن این مکانیسم ها، همه همکاری خود را به مکانیسم پو.پی.ار ارجاع داده است. مکانیسمی که داوطلبان و اختیاری و غیرالزام آور و براساس گفت وگوهای دائمی و تمام نشدنی است.

اما روز جمعه، بسیاری از کشورهای عضو سازمان ملل، از ایران خواستند که با مکانیسم های ویژه سازمان ملل مانند گزارشگر ویژه کشوری همکاری کند. این درخواست به معنی آن است که علیرغم تلاش های ایران، برای بسیاری از کشورهای جهان وضعیت حقوق بشر ایران همچنان بحرانی است و عملا آقای لاریجانی با عملکرد خود، پنداری حکم تمدید احمد شهید را امضا کرد.

طرح نگرانی های عمده حقوق بشری؛ شانه خالی کردن جوادلاریجانی

در میان  بیش از ۱۰۰ کشوری که یک دقیقه و پنج ثانیه ای در اختیار داشتند پیشنهادات و توصیه های خود را به ایران ارائه کنند، چندین محور کلی وجود داشت. اول اینکه ایران حقوق اقلیت های مذهبی و قومی و به خصوص بهاییان را به رسمیت بشناسد و به آزار واذیت آنها پایان دهد و اجازه دهد که آنها مثل بقیه شهروندان ایرانی اشتغال و همچنین تحصیل کنند. موضوم دوم، درخواست از ایران برای آزادی زندانیان سیاسی به خصوص زندانیان سیاسی بعد از انتخابات سال ۸۸ بود.

موضوع دیگری که جزو عناوین اصلی انتقادات کشورها بود، وضعیت بغرنج آزادی بیان و روزنامه نگاران و درخواست از ایران برای تغییر این وضعیت بود. موضوع زنان چه ازدواج های زودهنگام، چه موضوع اسیدپاشی های اخیر اصفهان و چه سن بلوغ و اشتغال از جمله مواردی بود که مطرح شد تا علیرغم دفاع ایران از کارنامه اش در زمینه بهبود وضعیت زنان همچنان موارد متعددی بدون پاسخ باقی بماند.

موضوعی که باب هر گونه نگاه همدلانه از سوی کشورهای منتقد را به سوی ایران می بندد، این بود که اساسا هیات ایرانی هیچ یک از این موارد را عملا به رسمیت نشناخت و یا انتقادات را سیاسی قلمداد کرد و نادیده گرفت. چنین نادیده انگاری وسیعی،  با اینکه ایران کشورهای دیگر را به سیاسی کاری متهم می کند، نشان می دهد نارضایتی کشورهای جامعه بین الملل منعکس کننده  این واقعیت است که عملکرد و نحوه تعامل ستاد حقوق بشر قوه قضاییه به ریاست جواد لاریجانی با کشورهای عضو سازمان ملل، خود به سیاسی کردن پرونده حقوق بشر ایران منجر شده است. چرا که با نادیده گرفتن همه درخواست ها و انتقادات، عملا کشورهای دیگر برای تکرار انتقادات و همچنین استفاده از مکانیسم های دیگر حقوق بشر سازمان ملل تشویق می کند.

از سوی دیگر، جواد لاریجانی که این بار در هیات همراه برخی از مسوولان قوه قضاییه، وزارت کشور، وزارت ارشاد و مجلس را در رکاب خود داشت، نشان داد که هماهنگی جدی بین دستگاه های مختلف برای شرکت در این جلسه وجود نداشته است. برای مثال یکی از معاونین قوه قضاییه، در خصوص اعدام های مرتبط با مواد مخدر گفت که با توجه به اینکه هشتاد درصد کشف مواد مخدر توسط ایران صورت می گیرد، طبیعی است که حداقل هشتاد درصد مجازتا های مرتبط با مواد مخدر هم مربوط به ایران باشد. این البته استدلالی نیست که به هیچ عنوان مبنای حقوقی و قضایی داشته باشد و یا حتی پیش از این توسط خود آقای لاریجانی به کار برود.

تغییر لحن جوادلاریجانی و زمان‌های از دست رفته

برخلاف جلسات قبلی سازمان ملل، جواد لاریجانی در جلسه ۹ آذرماه بارها از مکانیسم پو.پی.ار تعریف و تمجید کرد و از همکاری ایران با این مکانیسم سخن گفت، از رهبری رئیس جلسه تشکر کرد، و بعد از شنیدن انتقادات گسترده کشورها گفت که اگر چه با خیلی از پیشنهادات موافق نیست، اما از نفس پیشنهاد دادن تشکر کرد. او در مورد برخی از موضوعات مطالبی را گفت که عملا با حقایق موجود هیچ تناسبی ندارند.

 مثل زمانی که به خاطر انتقادات گسترده به وضعیت بهاییان گفت که شهروندان بهایی مثل بقیه شهروندان می توانند تحصیل و کسب کنند و حتی گفت استاد دانشگاهی می شناسد که بهایی است. یا در بخشی از سخنان مقامات ایرانی گفته شد که هر کسی در ایران زندانی می شود از همان مرحله تحقیقات، تا مرحله صدور حکم، می توان از وکیل و مشاوره حقوقی استفاده کند. این درحالی است که طبق یک روال غیرقانونی معمول عملا بازداشت شدگان تا پایان دوره تحقیقات به وکیل دسترسی ندارند و پس از آن نیز دسترسی وکیل به پرونده با محدودیت های جدی مواجه است.

تغییر لحن جواد لاریجانی از آن جهت قابل تامل است که او طی سه سال گذشته یکی از بداخلاق ترین مقامات ایرانی بوده است که زشت ترین کلمات را در خصوص گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل مطرح کرده و حتی چند سال پیش در یکی از جلسات شورای حقوق بشر وقتی در مورد آمریکا صحبت می کرد آنچنان عنان از کف داد و کلمات خارج از عرف دیپلماتیک درمورد این کشور استفاده کرد که رئیس جلسه مجبور شد که میکروفون او را ببندد.

لحن عصبانی و استراتژی، انکار و گل پرت کردن به صورت کشورهایی منتقد وضعیت حقوق بشر در ایران توسط  جوادلاریجانی و تیمش، عملا باعث شد که پرونده ای که می توانست بدون نیاز به گزارشگر ویژه و از طریق همکاری با مکانیسم های معمول سازمان ملل مدیریت شود، راهی شورای حقوق بشر شود و ایران را جزو معدود کشورهایی کند که دارای گزارشگر ویژه کشوری هستند. چنین وضعیتی بسیار شبیه مدیریت محموداحمدی نژاد بر پرونده هسته ای است که پس از برخی اقدامات سوال برانگیز، عملا پرونده ای را که می شد در آژانس بین المللی انرژی اتمی مدیریت کرد، به شورای امنیت فرستاده شد و در مراحل بعد با ادامه سیاست های دولت، تحریم های چندگانه را برای ایران به همراه آورد.

جوادلاریجانی، به مثابه محموداحمدی نژاد حقوق بشر ایران، طی دورانی که ریاست ستاد حقوق بشر قوه قضاییه را به عهده داشته است، عملا به جای رسیدگی به وضعیت آزادی های مردمی و پاسخگو نگهداشتن نهادهای ناقض، خود به عنوان بازوی دستگاه های اطلاعاتی و امنیتی ظاهر شده و از انواع ترفندها برای فریب افکار عمومی و رسانه ها استفاده کرده است. با این وجود پس از روی کار آمدن دولت حسن روحانی، به نظر می رسد که وزارت خارجه تلاش می کند که پرونده حقوق بشر نیز به جای قوه قضاییه در وزارت خارجه مدیریت شود. چنین علاقه و درخواستی همراه با ناکامی های مجدد جواد لاریجانی در این عرصه، باعث شده است که فشار مضاعفی به برادر رئیس قوه قضاییه برای نگهداشتن شغل خود تحمیل شود.

 تغییر لحن او در سخن گفتن با مقامات سازمان ملل در جلسه ۹ آذر اما، اقدامی بسیار دیرهنگام به شمار می رود. چرا که این جلسه تردید باقی نگذاشت که  جوادلاریجانی اراده ای برای بحث در مورد نگرانی های عمده نسبت به وضع حقوق بشر ایران ندارد و با این کار خود پنداری کشورهای عضو شورای حقوق بشر را مصمم کرد که برای تمدید ماموریت احمد شهید، گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل در ماه مارس آینده کار چندان دشواری نداشته باشند. در چنین وضعیتی، می توان گفت که لاریجانی، بیش از پیش نه تنها با دستانی خالی به تهران باز می گردد، بلکه با عملکرد خود، کشورهای جامعه بین المللی را متقاعد می کند که نقض سیستماتیک حقوق بشر در ایران، تنها از طریق مکانیسم های اختیاری و داوطلبانه، تاثیرگذاری چندانی نخواهد داشت.