چالش دسترسی آزاد به اینترنت: سه راه مختلف ارتباط آنلاین برای کاربران ایرانی
برخلاف بسیاری از کشورهای جهان، در ایران تنها داشتن یک کامیپوتر و یا موبایل و خط اشتراک اینترنت برای دسترسی آزاد به فضای مجازی را فراهم نمی‌کند. چرا که علاوه بر سرعت پایین و افت و خیزهای آن، کاربران باید با دیوار بلند فیلترینگ و سانسور و نگرانی‌هایی که درباره دسترسی به اطلاعات آنها وجود دارد دست و پنجه نرم کنند. این جدال هر روزه میلیون‌ها کاربری است که برای دسترسی آزاد باید به مهارت‌های جدیدی مجهز شوند و راه‌های پر پیچ و خمی را برای استفاده یکی از حقوق اساسی خود که دسترسی آزاد به اطلاعات است، طی کنند.
طی ده سال گذشته، وضعیت دسترسی آزاد به اینترنت، علی رغم گسترش زیرساخت‌های فن‌آوریهای ارتباطی از جمله به کارگیری نسل سوم و چهارم اینترنت، همچنان یک چالش برای کاربران ایرانی بوده است.
جدیدترین آمار از وضعیت دسترسی به فناوری اطلاعات و ارتباطات که در تاریخ ۹ تیر ماه ۱۳۹۴ توسط سازمان فناوری اطلاعات در ایران منتشر شد نشان می دهد که ۲۵ میلیون و ۱۷ هزار و ۸۵۰ هزار نفر کاربر اینترنت هستند. از این میان ضریب نفوذ استفاده از موبایل درکشور۶۱/۵ درصد است و تهران با ضریب نفوذ ۷۱/۲ درصد در صدر جدول قرار دارد. در این برسی کاربر اینترنت به کسی گفته می‌شود که در سه ماه گذشته از اینترنت استفاده کرده باشد.
بر اساس این آمارها تهران با ۵۱/۳ درصد بیشترین کاربر اینترنت را دارد و بعد از ان استان‌های مازندران، سمنان و یزد در رتبه‌های بعدی قرار دارند، همچنین استان سیستان و بلوچستان با ۱۸/۹ درصد کمترین میزان تعداد کاربر اینترنت را دارا ست.
به دلیل فیلترینگ سایت های اینترنتی، مثل شبکه‌های اجتماعی، کاربران باید راهی پیدا کنند که این سیسم‌ها را به نوعی دور بزنند. مشکل بزرگ در راه دور زدن سیستم فیلترینگ ایران تغییرهای پی در پی است که در سیستم دی.پی.آی(Deep packet inspection) صورت می‌گیرد به طوری که نرم‌افزارفیلترینگ با تغییرات، به روز شدن‌ها و پیشرفتی که می‌کند گاه و بی گاه استفاده و دسترسی به ابزارهای عبور از سانسور را متوقف و یا با مشکلات جدی رو به رو می‌کند.
به عنوان نمونه دسترسی به وی.پی.ان‌های سرویس Open VPN بارها مسدود شده است. بسیاری از کاربران ایرانی از این نوی وی.پی.ان استفاده می کنند، که نسبت به سرویسهای دیگر دارای امنیت بیشتری است.
همچنین اختلال در سرویسهای پیام گیر مانند تلگرام و واتزاپ و اپلیکیشن اینستاگرام تقریبا بخشی از مشکلات روزانه کاربران اینترنت است. به عنوان نمونه حساب توییتر پیام رسان تلگرام در ۸ تیر ماه ۱۳۹۴ تایید کرد که اختلال ایجاد شده در ترافیک این شبکه در داخل ایران ربطی به سرویس دهی این شرکت ندارد و مشکلی داخلی در شبکه ایران وجود دارد.
این گفته مسوولین تلگرام البته از طرف معاون وزیر ارتباطات رد شد. محمود خسروی در تاریخ ۱۰ تیر ماه ۱۳۹۴ به خبرگزاری تسنیم گفت: « نامه‌ای رسمی به تلگرام زدیم و در آن گفته‌ایم که شبکه شما در ایران مشکل دارد، بیایید بنشینیم مشکلات را حل کنیم.» همین گفته باعث نگرانی‌های زیادی در بین کاربران ایرانی این اپلیکیشن شد و تعدادی از کاربران ایرانی از طریق توییتر از تلگرام در مورد این نامه سوال کردند که تا کنون شرکت تلگرام هیچ پاسخی به آنها نداده است. وب‌سایت خبرآنلاین نیز در ۱۸ تیر ۱۳۹۴ اعلام کرد نسخه وب پیام رسان واتزاپ مسدود شده و از دسترس کاربران ایرانی خارج شده است.
به دلیل چنین محدودیت‌هایی است که یک کاربر ایرانی برای استفاده از اینترنت مجبور است از گزینه زیر بهره بگیرد
۱. اتصال بدون فیلترشکن
در صورت اتصال بدون فیلترشکن کاربران با محدودیت‌های بسیار زیادی رو به رو هستند. این محدودیت‌ها شامل مسدود بودن دسترسی به وب‌سایت‌های خبری، حقوق بشری و مخالفین سیاسی حکومت و یا حتا برخی از مقالات دایره‌المعارف جهانی ویکیپدیا است.
یک دانشجوی ارتباطات به کمپین بین‌المللی حقوق بشر گفت:«من دانشجوی دکتر شکرخواه هستم. وبلاگ ایشون یکی از پایگاه‌هایی هست که مرتب مورد مراجعه دانشجویان و محقق‌های رشته ارتباطات قرار می‌گیرد. اما روشن نیست به چه دلیلی وبلاگ ایشون فیلتر شده.»
بلاگ دکتر یونس شکرخواه استاد رشته ارتباطات و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران
برسی‌های کمپین نشان می‌دهد این وبلاگ تنها بلاگ فیلترشده در سرویس بلاگ گوگل نیست بلکه بلاگ خود گوگل نیز در ایران فیلتر است. بلاگ رسمی گوگل محلی برای انتشار اخبار شرکت گوگل برای کاربرانش است.
به دلیل عدم اعتماد کاربران ایرانی به سرویسهای بلاگ داخل کشور آنها تمایل دارند تا از سرویسهای خارج از ایران استفاده کنند. حذف محتویات بلاگ کاربرانی که اقدام به بلاگ نویسی و اظهار نظر آزاد در زمینه مسائل مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی می کنند و عدم پشتیبانی فنی لازم از اطلاعات کاربران دو مشکل عمده سرویسهای بلاگ داخلی است. به دلیل وجود سرور شرکت‌هایی که کاربران می توانند در آنجا بلاگ ثبت کنند، نگرانی از حذف و یا بستن بلاگ و یا شناسایی هویت کاربرانی که به صورت ناشناس مطلب می نویسند نیز برای کاربران وجود دارد.
به عنوان نمونه اخیرا به دلایل فنی بخش زیادی از محتوای تولید شده توسط کاربران ایرانی و فارسی زبان که بر روی سرویس بلاگ‌های شرکت «بلاگفا» قرار داشت از بین رفت به طوری که بر اساس گفته مدیران این شرکت حدود پانصد گیگابایت از محتوای بلاگ‌های کاربران ایرانی دیگر قابل استفاده و دسترسی نیست.
۲. خرید فیلترشکن از داخل و خارج کشور
با یک جستجوی ساده در گوگل میتوان وب‌سایت‌های بسیاری را در داخل ایران یافت که انواع سرویسهای فیلترشکن، وی.پی.ان و ابزار عبور از سانسور را معمولا با قیمت‌هایی گرانتر از نرم‌های بین‌المللی به فروش می‌رسانند. این سایت‌ها برای دریافت هزینه از درگاه‌های الکترونیکی بانک‌های ایرانی استفاده می‌کنند که همین امر کاربران در معرض خطرهای امنیتی قرار می‌دهد.
این شرکت‌ها معمولا هیچ نوع اطلاعی در مورد اینکه اطلاعات کاربران چقدر امن است و ارتباط کاربر با سرور‌های آنها رمزگذاری شده است یا خبر، قرار نمی‌دهند. اما به دلیل در دسترس بودن هم از نظر عدم وجود مشکلات پرداخت‌های مالی و هم از نظر پشتیبانی معمولا مورد استقبال کاربران قرار می‌گیرند.
با استفاده از سرویسهای فیلترشکنی که در داخل کشور قابل خریداری هستند هر سایت فیلتر شده‌ای را میتوان باز کرد و به هر محتوایی میتوان دسترسی داشت. درواقع دسترسی کاملا مشابه با یک سرویس وی.پی.ان که از خارج از کشور تهیه شده برای کاربر فراهم خواهد شد.
یکی از این کاربران که از چنین روشی برای تهیه وی.پی.ان استفاده می کند به کمپین بین‌المللی حقوق بشر گفت:«در تمام شبانه روز باید با فیلترشکن به اینترنت وصل باشم. شرایط به شکلی است که بدون فیلترشکن تقریبا استفاده از اینترنت ممکن نیست. من نسبت به خطرها آگاه هستم اما هم کار خاصی با اینترنت انجام نمیدهم که نگران باشم و هم چاره‌ای ندارم. به دلیل تحریم‌های بین‌المللی ما نمی‌توانیم از خارج از ایران خرید کنیم پس این آسانترین راه ممکن است. همینطور به راحتی می‌توانم به زبان فارسی با بخش پشتیبانی صحبت کنم و اگر سرویس قطع شده باشد معمولا در کمتر از یک ساعت مشکل رفع می‌شود.»
کاربران برای خرید سرویسهای فیلترشکن از خارج از کشور نیازمند داشتن یک دوست و یا فامیل هستند چرا که از داخل ایران قادر به انتقال هزینه فیلترشکن و یا وی.پی.ان از طریق سیستم بانکی نیستند.
۳. سرویسهای رایگان فیلترشکن
سرویسهای رایگان فیلترشکن‌ها مانند سایفون، تور، هات اسپات و سایر سرویسهای رایگان نیز مورد استقبال بخش زیادی از کاربران هستند. این سرویس‌ها هم مشکلات خاص خود را دارند. معمولا در بزنگاه‌های سیاسی، زمانی که به هر دلیل حکومت نسبت به فعالیت کاربران در اینترنت حساس باشد، مانند زمان انتخابات، این سرویس‌ها بسیار کند و گاهی به صورت کامل متوقف می‌شوند. البته بر اساس توضیحات فیلترشکن سایفون در وب سایتش تمام داده هایی که از طریق سایفون منتقل می شوند، رمز گذاری شده اند.
این مشکل برای ابزاری مانند تور که به کاربران امکان وب‌گردی به صورت کاملا ناشناس را می‌دهد بیشتر وجود دارد. به عنوان نمونه در تاریخ ۹ مرداد ماه ۱۳۹۳ وب سایت تور با انتشار گزارشی نوشت دسترسی کاربران ایران به شبکه تور به شدت کاهش یافته تا جایی که میتوان گفت شبکه تور در ایران قطع شده است. این مشکل در شبکه تور بعد از چند روز برطرف شد. کاربران ایرانی معمولا تلاش می‌کنند تا با دریافت پل‌های جدید به شبکه تور متصل شوند.
فیلترشکن‌های رایگان و به ویژه آن دسته از آنها که توسط افراد و یا سازمان‌های مشخصی پیشتبانی نمی‌شوند معمولا اطلاعات کاربران را رمزگذاری نمی‌کنند و از همین جهت یک فاکتور امنیتی مهم را از دست می‌دهند.
نگرانی‌های بعد از دسترسی به اینترنت: امنیت ارتباط
کاربران ایرانی به شکل دائمی از طرف مقامات امنیتی مورد تهدید قرار می‌گیرند که تمام مکاتبات آنها توسط نهادهای امنیتی و قضایی قابل شنود است. این خود باعث از بین رفتن آرامش روحی و روانی کاربران است. در یکی از این آخرین تهدیدها مرکز بررسی جرایم سایبری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی روز ۱۰ اسفند ۱۳۹۳ ماه طی بیانیه‌ای ضمن اعلام اینکه دو نفر از «مهمترین» متهمانی که به دلیل فعالیت فیسبوکی ماه گذشته در پروژه‌ای موسوم به «عنکبوت» بازداشت شدند خبر داد در دو ماه آینده پروژه دیگری در شبکه‌های «اینستاگرام، وایبر و واتس‌آپ» اجرا و افراد دیگری دستگیر خواهند شد.
کاربران ایران همچنین به صورت سازمان یافته برای استفاده از ابزاری‌های تولید داخل تشویق می‌شود. این ابزارها عموما یا توسط نهادهای امنیتی تولید می‌شود و یا به دلیل در دسترس قرار داشتن سرور‌ها برای این نهادها امنیت کاربران را فراهم نمی‌کنند.
در آخرین نمونه تولید این ابزارها با هدف در اختیار گرفتن کنترل بر مکالمات و ارتباطات شهروندان، سازمان بسیج در تاریخ ۲۴ اردیبهشت ماه ۱۳۹۴ اعلام کرد که برای اپلیکیشن‌های پرطرفدار و پراستفاده وایبر و واتزاپ در ایران، اپلیکیشن جایگزینی به نام «سلام» را روانه بازار کرده است.
به این ترتیب از زمانی که یک کاربر ایرانی تصمیم به اتصال به شبکه اینترنت می‌گیرد تا زمانی که موفق می‌شود با عبور از مشکلات کندی سرعت، عدم پایداری شبکه و اختلال‌های شبکه به اینترنت متصل شود تا زمانی که از آن اتصال جدا می‌شود باید نگران فعالیت خود باشد.
اینترنت به عنوان یکی از میدان‌های مرکزی نبرد بین مقامات ایران که می‌خواهند دسترسی به اطلاعات و بیان را در کشور کنترل کنند و شهروندانی که می‌خواهند آزادی بیان داشته باشند و با دنیای مدرن تعامل داشته باشند پدیدار شده است.
کمپین بین‌المللی حقوق بشر در ایران با انتشار گزارش «اینترنت در زنجیر» با توجه به طرح‌های فن‌آوری که در این گزارش تشریح و نمایش داده شده است، از دولت ایران خواست تا اجازه ندهد زیرساخت‌های در حال توسعه فن‌آوری کشور در راستای سرکوب منتقدان استفاده شود؛ سیاست‌های اینترنت کشور نباید توسط نهادهای اطلاعاتی و امنیتی تعیین شوند.
محدودیت ها و ممنوعیت های آنلاین برای کاربران ایرانی در حالی انجام می شود که بر اساس قطعنامه سال ۲۰۱۲ سازمان ملل متحد که اعلام نموده است که دسترسی به اینترنت یک حق جهانی است و آزادی بیانی که مورد شمول این حق قرار می‌گیرد باید تضمین و محافظت شود، نگرانی های آزادی اینترنتی را به طور کامل در تمام روابط دوجانبه با دولت ایران ملحوظ نمایند.
مجموعه شرایط کنونی باعث می شود که دسترسی آزاد به اینترنت از میلیون ها کاربر ایرانی دریغ شود. به علاوه استفاده از روش هایی که در بالا مطرح شد مانند به کارگیری از وی.پی.ان یا نرم افزارهای فیلترشکن، برای بسیاری از کاربرانی که اطلاعات اندکی در استفاده از کامپیوتر دارند امکان پذیر نیست. این پیچیدگی خود عامل دیگری است که کاربران بسیاری را در دسترسی آزاد به اینترنت با مشکل مواجه می کند. اگر چه میلیون ها نفر با استفاده از روش‌های مطرح شده، فیلترها را پشت سر می گذارند و از هوای آزاد وباز بدون فیلتر در اینترنت جهانی تنفس می کنند.
