موج سوم استفاده از توییتر در ایران؛ حضور گسترده محافظه‌کاران و افزایش کمپین‌های مدنی
یافته‌های کمپین بین المللی حقوق بشر در ایران نشان می‌دهد که با رفع فیلتر از توییتر توسط شرکت‌های ارائه کننده خدمات اینترنتی در ایران طی چهار ماه گذشته، استفاده از این شبکه اجتماعی، در حوزه‌های تجاری، فرهنگی، سیاسی و درمیان گروه‌های مختلف شهروندان رشد قابل توجهی داشته است.
اگر چه تا کنون به صورت رسمی، مقامات ایرانی از اعلام اینکه فیلترینگ از توییتر برداشته شده است خودداری کرده‌اند، اما بررسی‌های کمپین با استفاده از عملکرد آی.اس.پی‌های مختلف در تهران و شهرهای دیگر ایران در خصوص رشد فعالیت کاربران ایرانی ساکن ایران ان نشان می‌دهد که عملا این شبکه‌اجتماعی بدون دسترسی به فیلترشکن و یا وی.پی.ان در بسیاری از مناطق ایران قابل استفاده است.
طی دو سال گذشته، موج فزآینده‌ای از اظهارنظرهای مقامات رسمی در دعوت از دولت برای برداشتن فیلتر توییتر که تا بعد از انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۸ یکی از شبکه‌های اجتماعی محبوب اما فیلترشده به شمار می‌آمد، شکل گرفت.
برای مثال در مردادماه ۱۳۹۵، احمد مازنی، نماینده اصلاح طلب و عضو کمیسیون فرهنگی مجلس گفت که مجلس در انتظار دارد با ارائه لایحه‌ای از طرف دولت برای بررسی رفع فیلتر توییتر اقدام کند.
محمود صادقی نماینده تهران در مجلس نیز در آبان ۱۳۹۵ و در حساب توییتری خود از کاربران درخواست کرد تا «دلایلی که می‌تواند کارگروه تعیین مصادیق را برای رفع فیلترینگ توییتر متقاعد کند»، برای او ارسال کنند.
با این وجود از حدود تاریخ بیست‌ام آبان ماه ۱۳۹۵ براساس تحقیقات کمپین دسترسی کاربران به شبکه اجتماعی توییتر در برخی از شرکت‌های ارایه دهنده اینترنت ثابت و تلفن‌همراه باز و موج جدیدی از پیوستن کاربران به این شبکه آغاز شده است که از نهادهای فرهنگی و موسسات انتشاراتی، تا شرکت‌های بازرگانی و توریسم و نیز حضور گسترده روحانیون و فعالین سیاسی در طیف‌های مختلف را در برمی‌گیرد. گروه‌ها و چهره‌های اصولگرا در چند ماهی که از رفع غیررسمی فیلتر توییتر می‌گذرد، حتی به برگزاری دوره‌های آموزشی ویژه اعضای «جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی» اقدام کرده‌اند.
چرا توییتر در ایران فیلتر شد؟
پس از انتخابات جنجال‌برانگیز ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ و اعتراض‌های مردمی به نتایج آن و نقشی که شبکه‌های اجتماعی مانند توییتر در نشر اخبار و تصاویر اعمال خشونت نیروهای امنیتی با معترضین به نتایج انتخابات در ایران و در نتیجه مبارزه با سانسور حکومتی ایفا کردند، این شبکه اجتماعی در کنار ۱۰ میلیون وب‌سایت دیگر با هزینه‌ای معادل ۷ میلیارد تومان مسدود شد و تا کنون نیز مسدود باقی مانده است.
در تاریخ ۲۵ شهریور ۸۹ آیت‌الله علی خامنه‌ای در دیدار با نمایندگان مجلس خبرگان رهبری ادعا کرد که شبکه اجتماعی توییتر با دولت آمریکا در جریان اعتراض‌های مردمی به نتایج انتخابات سال ۸۸ همکاری کرده است. آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به درخواست دولت امریکا از شرکت توییتر برای به تاخیر انداختن تغییراتی که قرار بود شرکت توییتر انجام دهد گفت: «پارسال در همان بحبوحه جریان فتنه سال ۸۸ شنیدید که یکى از شبکه‌هاى اجتماعى اینترنتى که در ارتباط با معارضین فعال بود، خبرهاى اینجا را ببرند، دستورهاى آنجا را برسانند، همین طور شلوغ کنند، فضا را چه کنند، می‌خواست موقتاً براى تعمیرات کارش را تعطیل کند، دولت آمریکا مانع شد، گفت شما اگر الان، ولو براى تعمیرات تعطیل موقت بکنید، این به معارضین داخل ایران ضرر میزند، جلویش را گرفتند. یعنى تعطیلى موقت را به این شبکه اجتماعى اجازه ندادند.»
در دی ماه ۱۳۹۳، سرهنگ جواد قنبری جانشین رییس پلیس فتا در استان خراسان رضوی با طرح این ادعا که «توییتر در فتنه ۸۸ بیشترین نقش را داشت،» به خبرگزاری ایسنا گفت: «ملاقات رئیس جمهور آمریکا با غول‌های اینترنتی جهان مانند مدیر اپل، گوگل، یاهو، توییتر نشان دهنده تعامل سازمان جاسوسی آمریکا با ابرقدرت‌های فضای مجازی برای دستیابی به خواسته هایشان هست.»
مذاکرات هسته‌ای، مقامات دولت روحانی و استفاده از توییتر
پس از فیلترینگ گسترده در سال ۱۳۸۸ تا اوایل دولت روحانی که پرونده هسته‌ای ایران به وزارت خارجه سپرده شد توییتر چندان در بین کاربران ایرانی فعال نداشت. پس از به دست گرفت پرونده هسته‌ای توسط محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه بسیاری از رسانه‌های داخلی و مردمی که پرونده هسته‌ای را پیگیری می‌کردند به توییتر بازگشتند چرا که حساب توییتری وزیر خارجه ایران تبدیل به یکی از منابع اصلی دریافت اخبار هسته‌ای شده بود. علی عراقچی معاون ظریف و برخی دیگر از مقامات وزارت خارجه نیز در این زمان به توییتر روی آوردند.
در این زمان، توییتر به یکی از شبکه‌های اجتماعی که در آن مخالفان و موافقان مذاکرات هسته‌ای به طرح نظرات خود می پرداختند تبدیل شد. با توجه به اینکه میلیون‌ها نفر در ایران به صورت جدی تحولات این مذاکرات را دنبال می‌کردند، موج دوم گرایش به توییتر در میان کاربران ایرانی آغاز شد و بالا گرفت.
یک خبرنگار ساکن تهران در این مورد به کمپین گفت: «اکثر روزنامه نگاران در دوره ریاست جمهور حسن روحانی به توییتر پیوستند. دکتر ظریف در مورد مذاکرات هسته‌ای توییت می‌کرد و حساب توییتر او تبدیل به یکی از منابع اصلی خبر در مورد مذاکرات شده بود. نه تنها خبرنگاران و مردم عادی به توییتر پیوستند بلکه رییس جمهور روحانی، رهبری، اعضای کابینه و سایر مقامات مذهبی و سیاسی نیز در توییتر فعال شدند.»
از فیلترینگ توییتر تا حساب‌های تایید هویت شده مسوولین
علیرغم مسدود بودن توییتر در ایران طی سالهای گذشته، بسیاری از مسوولین ایرانی طی چهارسال گذشته در این شبکه اجتماعی فعال بوده‌اند. برای مثال جواد ظریف وزیرخارجه و حسن روحانی رییس جمهور از عالی‌رتبه‌ترین مقامات ایرانی هستند که بدون توجه به اینکه این شبکه‌اجتماعی فیلتر هستند، نه تنها عضو توییتر هستند، بلکه حساب‌های آنها از طرف توییتر تایید شده است.
برای تایید شدن حساب، افراد باید به صورت شخصی با شرکت توییتر تماس بگیرند و این شرکت را مطمئن سازند فردی که کنترل حساب کاربری را در اختیار دارد، همان فردی است که ادعا می‌شود. این مستلزم این است که مقامات ایرانی با شرکت توییتر که در ایران مسدود است مکاتبه کنند.
بنابراین علیرغم آنکه از نظر بسیاری از این افراد شرکت توییتر یکی از مسوولین عامل آنچه که «فتنه ۸۸» می‌گویند، عنوان می‌کنند، اما آنها با ارایه درخواست و مکاتبه با شرکت توییتر حساب کاربری خود را تایید هویت کردند.
علاوه بر مقامات دولت حسن روحانی، برخی از محافظه کاران نیز مانند، غلامعلی حدادعادل و سعید جلیلی، محسن رضایی و علیرضا زاکانی، بر روی توییتر فعال هستند.
سیاست فیلترنگ برای مردم و استفاده توسط مسوولین، طی سالهای گذشته باعث انتقادات زیادی از سوی کاربران ایرانی شده است که بدون استفاده از فیلترشکن و یا وی.پی.ان امکان استفاده از این شبکه اجتماعی را در داخل کشور ندارند.
روزنامه آرمان در شماره روز سه‌شنبه ۷ دی ۱۳۹۵ در گزارشی با عنوان «شما را چه به توییتر» این پرسش را مطرح کرد که «اصولگرایانی چون حدادعادل و سعید جلیلی حق استفاده از توییتر را قطعا دارند، اما چرا مدافع فیلترینگ نیز هستند؟» و آماری از فعالیت‌های و حساب‌های افراد سیاسی و رسانه‌ای اصولگرا در توییتر را منتشر کرد.
در میان این افراد می‌توان چهره‌هایی که در سیاست‌گذاری‌های کلان اینترنتی ایران نیز دخیل هستند را یافت. به عنوان نمونه عزت‌الله ضرغامی عضو حقیقی عضو شورای عالی فضای مجازی، که خود یکی از نهادهای موثر در استمرار فیلترینگ توییتر بوده است، از تاریخ ۲۶ مرداد ۱۳۹۵ به این شبکه پیوست و در آن بسیار فعال است. غلامعلی حدادعادل، نایب رییس سابق مجلس و همچنین از بستگان رهبر ایران، از ۲۶ دی ۱۳۹۴ صفحه خود را در توییتر راه اندازی کرد. به این افراد می‌توان حسین شریعتمداری، مدیرمسوول روزنامه تندرو کیهان، مرتضی آقاتهرانی، دبیرکل جبهه پایداری، حسن خجسته باقرزاده، معاون صدای سازمان صداوسیما و در نهایت محموداحمدی نژاد رئیس‌جمهورسابق ایران اشاره کرد.
در میان افرای که نام آنها در بالا آمد، برخی مانند غلامعلی حداد عادل داری حساب تایید شده از طرف توییتر هستند. فرآیند تایید هویت یک حساب توییتری بر اساس درخواست از این شرکت و پر کردن فرمی است که این شرکت در اختیار کاربرانشان قرار داده است.
اما این موج جدید استفاده و فعال بودن در توییتر فقط ویژه نیروهای سیاسی اصولگرا نیست بسیاری از نماینده‌های مجلس مانند محمود صادقی، علی مطهری، عباس کعبی، محمدعلی وکیلی، فریده اولادقباد، ناهید تاج‌الدین و تعداد دیگری در توییتر دارای حساب کاربری هستند و در آن فعالیت می‌کنند.
گسترش استفاده از توییتر در میان رسانه‌ها و روزنامه نگاران
در کنار کاربرانی که علیرغم فیلتربودن توییتر، با قبول زحمت استفاده از فیلترشکن، طی این سال‌ها از توییتر استفاده می‌کردند، می‌توان از روزنامه‌نگاران و اهالی رسانه به عنوان گروه‌های عمده‌ای بانفوذ که از این شبکه اجتماعی با جدیت استفاده کرده‌اند.
شرکت توییتر، با تایید هویت کردن حساب‌های خبرنگاران ایرانی در روزنامه‌های و رسانه‌های مختلف، عملا به موج علاقهمند شدن و رو‌آوردن آنها به توییتر کمک کرد.
به دنبال تبدیل شدن توییتر به یکی از منابع اصلی دریافت خبر مذاکرات هسته‌ای روزنامه‌های ایران، عمدتا روزنامه‌های اصلاح‌طلب شروع به فعال کردن حساب‌های توییتری خود کردند. یک خبرنگار در تهران به کمپین گفت: «روزنامه شرقر که یکی از محبوب ترین روزنامه‌های اصلاح طلب ایران است و دیگر روزنامه‌های مطرح کشور، دارای حساب تایید شده در توییتر برای خودش و خبرنگارانشان هستند. روزنامه‌ها حتی به دنبال استخدام متخصص رسانه‌های اجتماعی را هستند.» او در مورد روش استفاده از توییتر اضافه کرد: «گاهی اوقات ما برای بیشتر دیده شدن گزارش‌هایمان از توییتر استفاده می‌کنیم. اما گاهی فقط اخباری فوری را توییت می‌کنیم. حتی گاهی اخباری را که به دلیل سانسور نمی‌توانیم در روزنامه منتشر کنیم در حساب توییتر خود منتشر می‌کنیم.»
در حوزه رسانه‌ها نیز اکثر خبرگزاری‌ها و نشریات ایران از اصولگرا تا اصلاح طلب و رسانه‌های نزدیک به نیروهای امنیتی دارای حساب کاربری هستند که اکثر آنها نیز بر اساس فرایندی که پیشتر توضیح داده شده با درخواست از شرکت توییتر، حسابشان تایید شده است. به عنوان نمونه خبرگزاری فارس و تسنیم هر دو نزدیک به نیروهای امنیتی و سپاه دارای حساب‌های کاربری به زبان‌های فارسی و انگلیسی هستند که هویت آنها از طرف توییتر تایید شده است. همچنین خبرگزاری میزان وابسته به قوه قضاییه نیز با وجود آنکه مصاحبه‌های مسوولان قضایی کشور در مخالفت با برداشته شدن فیلترینگ توییتر را منتشر می‌کند اما داری یک حساب توییتری است.
توییتر و موسسات تجاری و فرهنگی
گرایش موسسات تجاری و فرهنگی، شرکت‌های دولتی و حتی احزاب سیاسی به توییتر نیز طی ماه‌های گذشته چشمگیر بوده است. به عنوان نمونه موسسه انتشارات نگاه، انتشارات ویدا، انتشارات نیلوفر، نشر چشمه، ایران ایر، دی‌جی کالا، کافه بازار، اسنپ، برنامه تلویزیونی کافه فن‌آوری، حزب اتحاد ملت ایران، شرکت چارگون، آپارات، شبکه پرس تی‌وی، ایران‌سل، شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، شبکه تجاری مپنا، گروه مهندسی لیندیران همه دارای حساب‌های کاربری در این شبکه هستند که تلاش می‌کنند حساب‌های خود را فعال نگه دارند و از آن در جهت توسعه فعالیت‌های تجاری و فرهنگی خود استفاده کنند.
ارائه خدمات پشتیبانی یکی دیگر از عمده کاربرد‌هایی است که موسسات تجاری و فرهنگی از طریق توییتر به کاربران خود ارایه می‌دهند. به عنوان نمونه دی‌جی کالا که یک استارتاپ مشابه آمازون در ایران است و یا اسنپ که مشابه ایرانی اوبر و لیفت است، از طریق حساب توییتری خود عملا به مشتریان خود سرویس پشتیبانی ارایه می‌کند.
از جمله سازمان‌های تجاری و شرکت‌های استارت‌آپ که از توییتر استفاده مشابهی می‌کنند می‌توان شبکه مخابراتی ایرانس‌سل، شرکت ملی‌پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران، شرکت مواد غذایی کاله، بستنی کاله و حتی در حوزه جامعه مدنی و فعالیت‌های عام المنفعه اجتماعی سازمانی مانند جمعیت امام علی را نام برد.
جمعیت امام علی یک سازمان مردم نهاد، مستقل دانشجویی – مردمی است که از سال ۱۳۸۷ با هدف شناخت و کاهش معضلات اجتماعی و نیز امداد رسانی به نیازمندان به ویژه کودکان و زنان تاسیس شد و دارای مقام مشورتی در شورای امور اقتصادی – اجتماعی سازمان ملل متحد است. این سازمان برای جلب حمایت مردم از برنامه‌های خیریه‌ایی خود از این شبکه اجتماعی استفاده می‌کند.
در حوزه مدیریت شهری، شهرداری‌های تهران و تبریز دارای حساب کاربری تایید شده در توییتر هستند. در حوزه خدمات شهری متروی تهران نیز دارای حساب توییتری است که متاسفانه غیر فعال است.
سینما تیکت و تیکت ۸ شرکتی‌های که در زمینه پوشش آخرین اخبار و حواشی سینما و تئاتر ایران و همچنین برنامه اکران و فروش آنلاین بلیت سینماها و تیاتر‌های تهران وشهرستان‌ها فعالیت می‌کنند نیز دارای حساب به نسبت فعالی در توییتر هستند.
وب‌سایت دیوار که نسخه ایرانی «کریگز لیست» محسوب می‌شود نیز داری حسابی در توییتر است که از سال ۲۰۱۴ آن را ایجاد کرده ولی تا مدتی پیش غیرفعال بود.
توییتر: شبکه اجتماعی یا میدان جنگ؟
اخیرا بسیاری از نهادهای نزدیک به نیروهای امنیتی و تندرو و همچنین روحانیون در توییتر فعال شدند که آن را می‌توان موج سوم فعالیت کاربران ایرانی در توییتر دانست.
وب‌سایت افسران جنگ نرم در تاریخ ۱۵ دی ماه ۱۳۹۵ در مطبی تحت عنوان «توییتر واجب هستید» با دعوت از اعضای خود، روابط عمومی تمامی وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، شهرداری‌ها و ادارات در ایران برای پیوستن به توییتر و ایجاد حساب به سه زبان، ضمن اعتراف به این موضوع که فیلترینگ توییتر موجب نشده است که مردم از آن استفاده نکنند نوشت: «از آنجا که بعد از ۱۰ سال از بیانات معروف رهبری در کرمان در سال ۸۴ به منظور پیشگیری از آسیب‌های از فضای مجازی و بهره‌گیری حداکثری از فرصت‌ها، سیاست های سلبی آقایان جواب نداده و سیاست های غیرایجابی نیز به بن بست رسیده. از فرصت‌های فرا ملی توئیتر نیز نباید گذشت. توئیتر باید مانور قدرت شهروندان جمهوری اسلامی ایران در فضای بین الملل باشد.»
افسران جنگ نرم پس از سخنرانی آیت‌الله علی خامنه‌ای در جمع تعدادی از دانشجویان به مناسبت ماه رمضان در سال ۸۸ تشکیل شدند که در آن رهبر ایران فعالیت‌های مخالفین در فضای مجازی را به جنگ نرم تشبیه کرد و گفت: «شما افسران جوان مقابله با جنگ نرم هستید، از من نپرسید که نقش ما دانشجویان در تخریب مسجد ضرار کنونى چیست؛ خوب، خودتان بگردید نقش را پیدا کنید.»
این نیروها علاوه بر تلاش برای هایجک کردن هشتگ‌هایی که فعالین مدنی برای اطلاع رسانی در مورد موارد نقض حقوق بشر و حقوق مدنی انجام می‌دهند تلاش دارند تا با ایجاد ربات‌های توییتری و حساب‌های کاربری جعلی کمپین‌های خود را به ترند‌های جهانی تبدیل کنند و یا با ایجاد جو رعب و وحشت مانع از فعالیت‌های کاربران و خبرنگاران شوند.
در این مورد خبرنگاری ساکن تهران به کمپین گفت: «اخیرا تعداد زیادی از افراد و روحانیون تندرو به توییتر پیوستند و عملا فضای توییتر فارسی را به محلی برای مناظره تبدیل کردند. آنها همچنین با اقداماتی مانند عکس گرفتن از توییت‌های خبرنگاران و فعالین اجتماعی و انتشار آنها در وب‌سایت‌های خود اقدام به ترساندن و پرونده سازی برای این افراد می‌کنند.»
در مورد بات‌های توییتری مورد استفاده این نیروها، به عنوان نمونه زمانی که در آذر ماه ۱۳۹۴ زمانی که آیت الله خامنه‌ای نامه‌ای به جوانان غربی نوشت، آنها تلاش کردند تا با استفاده از این ربات‌ها و حساب‌های جعلی هشتگ Letter4You# را به ترند جهانی تبدیل کنند.
از سوی دیگر فعالین اجتماعی اما با مطرح کردن موارد نقض حقوق بشر و بحران‌های اجتماعی تا کنون موفق شدند هشتگ‌هایی در مورد زندانیان سیاسی مانند نرگس محمدی، امید کوکبی، آرش صدقی، علی شریعتی و همچنین مسایل اجتماعی مانند مرگ عباس کیارستمی، مرگ هاشمی رفسنجانی و آتش سوزی برج پلاسکو را به ترند‌های جهانی تبدیل کنند، اما از آنجایی که توییتر هنوز ترند جغرافیایی برای ایران را در دسترسی کاربران ایرنی قرار نداده روشن نیست در سایر موارد کدام موضوع‌ها در سطح کشور ایران به ترند تبدیل شدند.
