پرسش و پاسخ‌های حقوقی ۷: آیا بازداشت بدون حکم قانونی است؟
سوال: آیا پلیس و ضابطین قضایی می توانند افراد را بدون حکم و دستور صادره از مرجع قانونی دارای صلاحیت، بازداشت کنند؟
جواب: بازداشت غیر قانونی جرم است. برای این که بازداشت قانونی محسوب شود، باید دارای شرایط زیر باشد:
اولا توسط مقام صلاحیتدار انجام شود. بازداشت و دستگیری متهمین و مجرمین یکی از وظایف پلیس و ضابطین دادگستری است. بر طبق ماده ۲۹ قانون آیین دادرسی کیفری، ضابط دادگستری شامل این موارد است: ماموران نیروی انتظامی در همه موارد و رؤسا، معاونان و مأموران زندان نسبت به امور مربوط به زندانیان، مأموران وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه و مأموران نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران همچنین سایر نیروهای مسلح در مواردی که به موجب قانون تمام یا برخی از وظایف ضابطان به آنان محول شود. برای احراز هویت شخص به عنوان ضابط قضایی، فقط پوشیدن لباس نیروی انتظامی یا داشتن سایر وسایلی که نوعا در اختیار ضابطان دادگستری است کافی نیست و اشخاص باید اوراق هویت و کارت ضابط دادگستری خود را به متهم ارائه دهند. بنابراین، اگر شخصی خود را به عنوان ضابط دادگستری معرفی می‌کند ولی از ارائه کارت هویت و کارت شناسایی ضابط دادگستری خودداری می‌کند، بازداشتی که انجام می‌دهد بازداشت غیر قانونی و جرم است.
ثانیا بازداشت باید طبق دستور مقام قضایی انجام شود. البته در شرایطی قانونگزار، مامورین و ضابطین را قبل از صدور دستور از جانب مقام ذی صلاح مجاز به دستگیری و بازداشت افراد می‌داند. و آن زمانی است که جرم به صورت آشکار و در برابر چشمان مردم صورت گرفته باشد؛ که اصطلاحا می‌گویند جرایم «مشهود». اما حتی در صورت دستگیری متهم در جرایم مشهود، ضابطان باید فورا موضوع را به اطلاع دادستان رسانده و کسب تکلیف کنند و در هر حال نمی توانند بیش از بیست و چهار ساعت متهم را تحت نظر قرار دهند.
به موجب ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری، جرم در موارد زیر مشهود است:
الف ـ در مرئی و منظر ضابطان دادگستری واقع شود یا ماموران یاد شده بلافاصله در محل وقوع جرم حضور یابند یا آثار جرم را بلافاصله پس از وقوع مشاهده کنند.
ب- بزه دیده یا دو نفر یا بیشتر که ناظر وقوع جرم بوده‌اند، حین وقوع جرم یا بلافاصله پس از آن، شخص معینی را به عنوان مرتکب معرفی کنند.
مصداق بعدی که در بند (پ) آمده است، مربوط به کشف وسایل مجرمانه است و براساس آن مقرر شده «بلافاصله پس از وقوع جرم، علائم و آثار واضح یا اسباب و ادله جرم در تصرف متهم یافت شود یا تعلق اسباب و ادله یاد شده به متهم محرز شود.»
همچنین اگر «متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، قصد فرار داشته یا در حال فرار باشد یا بلافاصله پس از وقوع جرم دستگیر شود.» جرم مشهود است.
در غیر از موارد جرم مشهود، اگر ضابط دادگستری بخواهد کسی را بازداشت کند باید حکم مقام قضایی را به متهم ارائه دهد. در حکم مقام قضایی نمی‌تواند کلی باشد و باید در آن اسم و مشخصات شخصی که قرار است بازداشت شود و علت بازداشت ذکر گردد. به علاوه، بر اساس ماده ۴۹ قانون آیین دادرسی کیفری، «به محض آنکه متهم تحت نظر قرار گرفت، حداکثر ظرف یک ساعت، مشخصات سجلی، شغل، نشانی و علت تحت نظر قرار گرفتن وی، به هر طریق ممکن، به دادسرای محل اعلام می‌شود. دادستان هر شهرستان با درج مشخصات مزبور در دفتر مخصوص و رایانه، با رعایت مقررات راجع به دادرسی الکترونیکی، نظارت لازم را برای رعایت حقوق این افراد اعمال می‌نماید و فهرست کامل آنان را در پایان هر روز به رییس کل دادگستری استان مربوط اعلام می‌کند تا به همان نحو ثبت شود.»
اگر بازداشتی بدون رعایت این شرایط انجام شده باشد، بازداشت غیر قانونی است که جرم محسوب می‌شود. بر اساس ماده ۵۷۰ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) «هر یک از مقامات و مأمورین وابسته به نهادها و دستگاههای حکومتی‌که برخلاف قانون، آزادی شخصی افراد ملت را سلب کند … علاوه بر انفصال از خدمت و محرومیت یک تا پنج سال از مشاغل حکومتی به حبس از دو ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.»
