چالش‌های خریدن دامنه‌های Ir؛ از محدودیت‌ انتخاب اسم تا ارایه خدمات تنها در ساعات اداری

بررسی‌های کمپین حقوق بشر در ایران نشان می‌دهد کاربران ایرانی برای دریافت دامنه‌های Ir. و سایر دامنه‌هایی که از مرکز فیزیک نظری خریداری شدند، و مخصوص کشور ایران است مجبور هستند تا تمام اطلاعات شخصی خود شامل کد ملی،‌نشانی، نام و نام خانوادگی قانونی را به همراه کپی تمام مدارک هویتی خود را ارائه دهند. همچنین آنها باید با امضا یک تعهد نامه، تعهد کنند که از دامنه خریداری شده به شکلی استفاده کنند که «مغایرتی با قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران» نداشته باشد. 

مرکز ارایه دهنده دامنه ای.ار، نه تنها تنها در ساعات اداری فعال است و به صورت تمام وقت در دسترس افراد نیست، بلکه برای دریافت دامنه مدارک متعددی را از افراد دریافت می‌کند که در بسیاری از کشورهای دیگر متعارف نیست و به علاوه افراد محدودیت‌هایی در انتخاب اسم برای دامنه خود دارند. در واقع اسم دامنه به نوعی گزینش می‌شود. 

پیدا کردن نشان در شبکه اینترنت از طریق یک مجموعه عدد چهار قسمتی، مانند ۱۷۲.۱۶.۲۵۴.۱ به نام نشانی پروتکل اینترنت (Internet Protocol Address) یا به صورت خلاصه نشانی آی‌.پی انجام می‌شود. هر وب‌سایت در این شبکه دارای چنین نشانی است که درواقع مانند پلاک خانه‌های ما است. از آنجایی که به خاطر سپردن این نشانی‌ها کار سخنی است،‌ از نام دامنه (Domain name) برای دسترسی به سایت‌ها استفاده می‌کنیم.

هر نامه از دو بخش نام و پسوند تشکیل شده است. به عنوان نمونه در دامنه iranhumanrights.org قسمت اول یعنی IranHumanRights نام دامنه و Org پسوند دامنه است. معمولا از روی پسوند دامنه‌ها نوع وب‌سایت قابل شناسایی است اما این به این معنی نیست که اجباری در انتخاب آن وجود دارد. به عنوان نمونه پسوند ORG برای سازمان‌ها طراحی شده است اما هر کسی که بدون داشتن یک سازمان نیز می‌تواند از این پسوند برای وب‌سایت خود استفاده کند.

در بسیاری از کشورهای جهان تنها برخی پسوند‌هایی مانند Gov، Edu، aero و برخی دیگر هستند که به دلیل کاربر انحصاری آنها نیاز به دریافت مجوز مخصوص دارد. به عنوان نمونه دامنه‌های با پسنود Gov. مخصوص دولت‌ها هستند و برای جلوگیری از به خطا افتادن کاربران، این نوع پسوند‌ها فقط برای استفاده‌های دولتی و با مجوز خاصی قابل خریداری هستند. در میان انواع پسوندها،‌ مالکیت آن دسته از پسوند‌هایی که کوتاه شده نام کشور‌ها هستند در اختیار همان کشور است. به عنوان نمونه Ir. متعلق به کشور ایران است. با وجود آن که صادر کننده این نوع دامنه‌ها تنها همان کشور مالک است اما در بسیاری از موارد شرکت‌های فروش دامنه بین‌المللی می‌توانند این نوع دامنه‌ها را به فروش برسانند.

در مورد ایران اما هیچ نهادی بجز سامانه ایرنیک(نیک) وابسته به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، موسسه‌ای وابسته به وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری که در سال ۱۳۶۸ با نام «مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات» تاسیس شد که تا کنون هم بسیاری آن را تحت عنوان «فیزیک نظری» می‌شناسند. پژوهشگاه دانش‌های بنیادی اولین سازمان دولتی در ایران بود که به شبکه اینترنت متصل شد.

ریاست این پژوهشگاه از زمان تاسیس تا امروز، یعنی طی ۳۰ سال گذشته با محمدجواد لاریجانی بوده که همزمان دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضاییه است. لاریجانی فردی است که به جای پاسخگویی به موارد نقض حقوق‌بشر و نظارت بر اجرای قانون و کیفیت دادگاه و صدور احکام، همواره در سرپوش گذاشتن بر موارد نقض حقوق بشر و دفاع از عملکرد قوه قضاییه پرداخته است.

مرکز فیزیک نظری و شرکت ارتباطات زیرساخت هر دو دروازه اصلی ورود و خروج اینترنت از/به ایران هستند، با این فرق که این مرکز نقشی در فروش اینترنت و دادن مجوز به شرکت‌های ارایه دهنده اینترنت ندارد و تنها مسوول مدیریت و فروش دامنه‌های سطح‌بالای ویژه ایران یعنی همان Ir. است.

چالش‌های خرید دامنه‌های Ir. را می‌توان در دو مورد اصلی زیر مطرح کرد:

۱. محدودیت زمانی دسترسی به خدمات

با وجود آنکه در تمام مراکز فروش دامنه دارای اعتبار جهانی، مراحل ثبت دامنه و پشتیبانی از آن به صورت ۲۴ ساعت و هر روز هفته است، اما این مرکز نه تنها در روزهای آخر هفته تعطیل است و پاسخگویی ندارد بلکه در طول هفته نیز فقط در ساعت‌های اداری پاسخگوی درخواست‌ها است. افزون بر این، وب‌سایت این مرکز از ساعت ۲۳ هر شب به مدت ۳۰ دقیقه به شکل کامل در دسترس نیست و اگر در این زمان به این سایت مراجعه کنید پیغام «با عرض پوزش، سامانه ایرنیک به جهت عملیات روزانه هر شب از ساعت ۲۳:۰۰ لغایت ۳۰ دقیقه بامداد در دسترس نمی‌باشد.» را مشاهده خواهید کرد.

مرکز مدیریت و فروش دامنه‌های Ir. فقط در ساعات اداری و در طول هفته فعال است.

در دسترس نبودن این خدمات به صورت شبانه‌روزی  و در تمام طول مدت هفته،‌طی ساله‌های اعتراض‌های بسیاری را در پی دارد. به عنوان نمونه زمانی که دی‌جیتال اوش به دلیل تحریم‌ها از ارایه خدمات به مالکین دامنه‌های Ir. سر زد،‌ کسانی که چنین وب‌سایت‌های داشتند مجبور شدند تا سایت خود را به داخل کشور منتقل کنند. برای این انتقال مدیران این سایت‌ها نیاز دارند تا نشانی‌هایی را که دی‌ان‌اس نام دارند تغییر دهند و برای اعمال این تغییر باید از وب‌سایت مرکز فیزیک نظری استفاده کنند که همیشه در دسترس نیست.

به عنوان نمونه مالک وب‌سایت https://ha.cker.ir که در مورد امنیت اینترنت در سایت خود مطلب می‌نویسد، و در روز تعطیل آخر هفته(جمعه) مجبور شده بود تا نشانی سایت خود را تغییر دهد، اما به دلیل تعطیلی آخر هفته این وب سایت کار نمی‌کرد، در حساب توییتر خود نوشت: «بازم با عرض پوزش و عذرخواهی از عزیزان و سروران ما در http://nic.ir. بدلیل تحریم دیجیتال اوشن، بنده مجبور شدم ای.پی عوض کنم. میدونم جمعه است. عذرخواهی من رو پذیرا باشید روز تعطیل مزاحمت ایجاد کردم. عوض میکنی؟»

با این وجود اگر شما بتوانید تا زمان بندی خود را بر اساس زمانی که این مرکز پاسخ‌گوی درخواست‌های شما است تنظیم کنید، مجموعه قوانینی که برای ثبت دامنه‌های تحت کنترل این مرکز وجود دارد بسیار سخت و دست و پاگیر خواهد بود به طوری که گاهی برای ثبت یک دامنه ساده شاید باید روز‌ها با این مرکز نامه نگاری کنید و تاییده‌هایی را از مراکز مختلف دریافت کنند، به طوری که اگر دریافت یک دامنه کمتر از چند دقیقه وقت نیاز دارید، برای دریافت دامنه‌های تحت کنترل مرکز فیزیک نظری باید چند روز وقت گذاشت و مدارک را به روش‌های بسیاری قدیمی و غیرکارآمد مانند فکس، استفاده کرد.

به عنوان نمونه اگر شما بخواهید دامنه‌ای را با نام خودتان ثبت کنید باید مدارکی را فقط از طریق فکس و یا سامانه‌ اینترنتی به نشانی http://www.nic.ir/Upload_Document ارسال شوند. در بسیاری موارد شماره فکس داده شده در دسترس نیست و ارسال مدارک از طریق وب‌سایت Nic.ir نیز موفقیت آمیز صورت نمی‌گیرد. در مواردی که کمپین تلاش کرده بود تا دامنه‌های را با نام افراد حقیقی که در کمپین مشغول به کار هستند را دریافت کند، اما معمولا فکس در دسترس نبود و یا بعد از مکاتبات بسیاری زیاد و ارائه انواع مدارک درخواستی، به دلیل طولانی شدن فراید از ادامه کار صرف نظر کردیم.

۲. مدارک لازم برای ثبت دامنه

برای ثبت دامنه‌های Ir. بستگی به آنکه چه نوع دامنه‌ای را می‌خواهید ثبت کنید مدارک متفاوتی را باید ارایه کنید، در حالی که در سایر کشورها نیاز به ارائه چنین مدارکی نیست. به عنوان نمونه اگر بخواهید با نام خودتان یک دامنه بگیرید شما باید مدارک شناسایی هویت مانند کارت ملی را به همراه فرم امضا شده تعهدنامه را با فکس و یا استفاده از سامانه وب‌سایت نیک، ارسال کنید، در غیر این صورت دامنه تایید نخواهد شد. این درحالی است که در سایر کشورهای دنیا شما همان زمانی که هزینه دامنه را پرداخت می‌کنید مالک آن هستید و نیازی به ارائه مدارک هویتی و پس از آن صبر برای تایید هویت و تایید دامنه برای استفاده شما نیست. 

در واقع تنها پرداخت هزینه و ارائه مدارک هویتی کافی نیست تا شما مالک دامنه باشید، بلکه کمیته‌ای که دقیقا مشخص نیست چه کسانی عضو آن هستند و فرایند تصمیم‌گیری در آن به چه شکلی است، باید تایید کنند که شما می‌توانید از این دامنه استفاده کنید. به عنوان نمونه اگر شما بخواهید دامنه‌ای برای لغو مجازات اعدام و یا رفراندوم قانون اساسی ایجاد کنید، باید این کمیته تایید کند که شما صلاحیت استفاده از این دامنه‌ را دارید که با توجه به سابقه حکومت ایران در برخورد به چنین موضوع‌هایی، به نظر نمی‌رسد چنین دامنه‌هایی تایید شوند.

در این فرم تعهدنامه آماده است: «در مورد دامنه‌هایی که صاحب امتیاز آنها بوده یا پس از این اقدام به ثبت آنها می‌نمایم، اعلام می‌دارم کلیه دامنه‌ها را بدون سوءنیت به ثبت رسانده و هیچیک از این دامنه‌ها ناقض حقوق اشخاص ثالث بویژه حقوق مربوط به نام اشخاص حقوقی یا علایم تجاری نبوده و همچنین مغایرتی با قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران ندارد.» این یعنی خریدار نه تنها باید اطلاعات هویتی خود را به صورت کامل در اختیار این نهاد دولتی قرار دهد، بلکه باید فرمی تعهد نامه امضا شده را نیز به آنها تحویل دهد. چنین روندی تقریبا که در هیچ کشوری برای تهیه دامنه با نام آن کشور وجود ندارد.

برخی دیگر از قوانین بر اساس پسوند دامنه‌های عبارت‌اند است:

• برای دامنه‌های co.ir اطلاعات ثبت شرکت
• برای دامنه‌های ac.ir مدارک موسسه آموزشی
• برای دامنه‌های net.ir مدارک شرکت، موسسه و یا نهاد غیر دولتی
• برای دامنه‌های org.ir مدارک شرکت، موسس، نهاد غیردولتی و یا مرکز آموزشی و پژوهشی
• برای دامنه‌های news.ir مجوز شرکت رسانه‌ای از وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی

همچنین در صورتی کسی بخواهد دامنه‌ای با نام آثار طبیعی یا تاریخی تاریخی، فرهنگی و ملی، اسامی مذهبی و اسامی مشاهیر ثبت کند باید از واحدهای مربوط در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و یا وزارتخانه‌ی مربوط به آن نامه مجوز کتبی دریافت کند. به عنوان نمونه اگر کسی بخواهد دامنه‌ Mosadegh.ir را تهیه بکند باید وزارتخانه مربوط مجوز کتبی دریافت کنید، در حالی که برای گرفتن همین دامنه با پسوند Com نیاز به چنین چیزی نیست و از هر کجایی از دنیا می‌توان این دامنه را تهیه کرد.

از دیگر قوانین ثبت دامنه Ir.، ممنوعیت استفاده از «کلمات خلاف عفت عمومی یا کلمات دیگری که حاکی از فعالیت معارض با قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران» است. گسترده چنین کلماتی تفسیربردار و مطابق سلیقه مجریان است. برای مثال در صورتی که بخواهید دامنه‌هایی مانند آزادی رهبران جنبش سبز، رفراندوم قانون اساسی، لغو مجازات اعدام، اینترنت ملی و مواردی از این دست را راه اندزای کنید، به دلیل «فعالیت معارض با قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران» عملا امکان ثبت این دامنه‌ها وجود ندارد و حتی اگر تحت شرایط خاصی این دامنه‌ها ثبت شود، با توجه به تعهدنامه داده شده و همچین ارائه تمام مدارک هویتی مالک دامنه، مقامات قضایی و امنیتی ایران می‌توانند به راحتی به مالک اینجنین دامنه‌هایی دسترسی و آنها را مورد پیگرد حقوقی قرار دهند.