تلاش نهادهای نظامی و امنیتی برای کنترل و نظارت بر اینترنت در ایران به بهانه مبارزه با جرم و جنایت
در پی قتل مصطفی قاسمی یک روحانی در شهر همدان رهبر ایران خواستار کنترل هرچه بیشتر اینترنت و شبکههای اجتماعی توسط دستگاه‌های امنیتی و انتظامی شد و در پی آن مقامات نظامی مانند فرمانده نیروی انتظامی و رییس سازمان پدافند غیرعامل که مستقیم زیر نظر رهبر ایران فعالیت می‌کند خواستار محدودیت و کنترل بیشتر شبکههای اجتماعی شدند.
از زمانی که نصرالله پژمانفر نماینده تندروی عضو جبهه پایداری و کمیسیون فرهنگی مجلس با همکاری روح‌الله مومن‌نسب که یکی از حامیان جدی فیلترینگ است، طرح «ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی» را در کمیسیون فرهنگی مجلس معرفی کردند، تلاش‌های تندور‌ها برای تحت اختیار گذاشتن اینترنت به نیروهای نظامی وارد مرحله جدیدی شد. در آخرین تحول به بهانه کنترل جرم و جنایت و در پی قتل یک روحانی در شهر همدان، مقامات انتظامی و نظامی اظهارنظرهایی را در خصوص کنترل هرچه بیشتر بر جریان اطلاعات در شبکه اینترنت مطرح کردند.
مصطفی قاسمی در روز ۷ اردیبهشت ۱۳۹۸جلوی درب مدرسه حوزه علمیه آیت‌الله ملاعلی معصومی همدانی به ضرب گلوله بهروز حاجیلویی را به قتل رساند و با انشتار تصاویری از خودش در صفحه اینستاگرام و در حالی که سلاح جنگی در دست داشت، مسوولیت این قتل را برعهده گرفت. بر اساس گزارش بی‌بی‌سی فارسی بهروز حاجیلویی پیش از این با انتشار تصاویری از خودش در اینستاگرامش صحبت از کشتن دیگران را مطرح کرده بود. به گفته پلیس ایران در کمتر از ده دقیقه هویت قاتل شناسایی شد و در روز ۸ اردیبهشت در درگیری با مامورین نیروی انتظامی کشته شد.
به دنبال این اتفاق، موج اظهار نظر افراد نظامی در مورد اینترنت و تلاش برای در دست گرفتن اینترنت در ایران به بهانه‌های گوناگون مانند استفاده اراذل و اوباش از شبکههای اجتماعی در حالی شدت یافت، که چنین افرادی طی سالهای گذشته برای سرکوب تجمعات مردمی مورد استفاده نهادهای امنیتی و نظامی قرار گرفته‌اند. برای مثال سردار حسین همدانی در گفت‌گویی با نشریه «جوان همدان» خبر از سازماندهی اراذل و اوباش توسط سپاه پاسداران برای سرکوب اعتراضات مردمی بعد از انتخابات سال ۸۸ داده بود. او گفته بود: «۵ هزار نفر از کسانی که در آشوب‌ها حضور داشتند ولی در احزاب و جریانات سیاسی حضور نداشتند، بلکه از اشرار و اراذل بودند را شناسایی کردیم؛ و در منزل‌شان کنترل‌شان می‌کردیم. روزی که فراخوان می‌زدند این‌ها کنترل می‌شدند و اجازه نداشتند از خانه بیرون بیایند. بعد این‌ها را عضو گردان کردم. بعداً این سه گردان نشان دادند که اگر بخواهیم مجاهد تربیت کنیم باید چنین افرادی که با تیغ و قمه سروکار دارند را پای کار بیاوریم. یکی از این‌ها فردی بود به نام ستاری. این ستاری وقتی به جمعیت زد جانباز ۷۰ درصد شد و سال گذشته هم به شهادت رسید.»
در پی انتشار خبر قتل این روحانی و پذیرفتن مسوولیت کشتن او توسط بهروز حاجیلویی در حساب اینستاگرامش، آیت‌الله علی خامنه‌ای رهبر ایران در دیداری که در روز ۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ با فرمانده‌هان نیروی انتظامی داشت، ضمن نام بردن از اینستاگرام خواستار نظارت دقیق‌تر نیروی انتظامی بر اینترنت شد.
علی خامنه‌ای رهبر ایران گفت: «فضای مجازی امروز در زندگی مردم گسترش زیادی پیدا کرده است و در عین منافع و امکانات، خطرات بزرگی نیز دارد.» او افزود: «قاتل دیروز روحانیِ همدانی در صفحه‌ی اینستاگرام با چهار نوع اسلحه تصاویری از خود منتشر کرده است که مقابله با این‌گونه موارد وظیفه‌ی نیروی انتظامی است.»
در پی این صحبت‌های رهبر ایران سردار حسین اشتری فرمانده نیروی انتظامی، در بیست و سومین همایش سراسری رؤسا، فرماندهان و مدیران نیروی انتظامی اعلام کرد که در برخورد با جرایم فضای مجازی «قاطعانه» وارد عمل خواهند شد و گفت: «امروزه فضای مجازی بستری برای ترویج اباحه‌گری و اشاعه فساد شده است و معتقدیم که این فضا باید مدیریت شود.» او افزود: «متاسفانه شاهد رشد فزاینده جرایم در فضای مجازی هستیم و به تناسب و فراخور وظیفه در این رابطه هشدارهای لازم را به مسئولان ذی‌ربط داده‌ایم. معتقدم، نیروی انتظامی هر کجا که با برنامه‌ریزی‌های صحیح، اقدامات پیشدستانه و اشراف اطلاعاتی ورود پیدا کرده، موفق شده است، بنابراین باید چنین راهبردهایی را توسعه دهیم.»
در پی این اظهارات روز ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۷ سردار بخشعلی کامرانی صالح فرمانده انتظامی استان همدان اعلام کرد: «۳۲ نفر از افرادی که برای حمایت از بهروز حاجیلو در صفحه شخصی او پیام گذاشته بودند شناسایی و دستگیر شدند.» او افزود: «هیچ کدام از این افراد به این فرد جانی مربوط نبوده و هیچ شناختی از این فرد نداشتند همچنین تعدادی از این افراد در مشهد شناسایی شدند.»
اظهارات فرمانده پلیس ایران و همدان نگرانی‌هایی را مبنی بر تشدید محدودیت در شبکههای اجتماعی به بهانه مبارزه با جرم و جنایت ایجاد کرد. محدودیت‌هایی که دامنه آن می‌تواند شامل کل فضای مجازی و کاربران ایرانی شود. به عنوان نمونه سیاوش رضاییان فعال سابق دانشجویی که سابقه بازداشت و زندانی شدن را به دلیل اظهار نظ‌رهایش در شبکههای اجتماعی دارد در توییتر نوشت: «طرف پنجاه هزار تا فالوور داشته، عکس با اسلحه می‌گذاشته و امروز هم یک ملّا رو در همدان کشت، هیچ جایی گفته نشد که قبلا احضار یا محکوم شده باشه. دویست فالوور داشتم مطالبی محدود و انتقادی نوشتم و به سه ماه زندان محکوم شدم. از این راحت تر میتونن به یک انسان بگن شهروند درجه سومی؟» او در توییت دیگری پرسید: «بعنوان یک کنشگر ساده از یک قاتل پرمخاطب هم بیشتر رصد میشیم؟!»
ژیلا بنی‌یعقوب خبرنگار نیز در توییتی با انتقاد از برخورد پلیس فتا با فعالین سیاسی و اجتماعی به جای برخورد با مجرمین نوشت: «پلیس فتا و نهادهای خاص مشغول رصد مطالب سیاوش رضائیان و بازداشت ژینوس سبحانی و چندتار موی زنان بودند و فرصت نداشتند تصاویر شهروند مسلح را ببینند که مستقیم از طرحهایش برای ترور می گفت، اگر می دیدند شاید الان هم قاتل زنده بود و هم مقتول.»
نقش سازماند پدافند غیرعامل در برخورد با فعالین اینترنتی
همزمان با درخواست آیت‌الله خامنه‌ای و فرمانده پلیس ایران برای کنترل و برخورد هرچه بیشتر با اینترنت، «رزمایش پرتویی» در استان بوشهر توسط سازمان پدافند غیرعامل اجرا شد. در همین همایش سردار غلامرضا جلالی رییس این سازمان که در طرح اولیه مجلس به نام «ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی» قرار بود مسوول اینترنت ایران شود -موضوعی که در نسخه نهایی به ستاد کل نیروهای مسلح تغییر کرد– خواستار کنترل هرچه بیشتر بر شبکههای اجتماعی شد.
او در ۸ اردیبهشت ماه ۱۳۹۸ گفت: «کنترل شبکههای اجتماعی از جمله ضرورت‌هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد.» جلالی با اشاره به دوره‌های زمانی خاصی که از آنها با عنوان «زمان بحران» نام برد گفت: «شبکههای اجتماعی در زمان بحران مردم را علیه دولت تحریک و سیستم اجرایی کشور را زیر فشار قرار می‌دهند که باید کنترل شود.»
پدافند غیرعامل به نوعی دفاع غیرنظامی گفته می‌شود که شامل اقداماتی است که به جنگ‌افزار نیاز ندارد و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد.
سازمان پدافند غیرعامل از چهار قرارگاه زیستی، شیمیایی، پرتوی و سایبری تشکیل شده است. در یکی از آخرین اقدامات، این سازمان در ۱ بهمن ۱۳۹۷ خبر از برگزاری «رزمایش قطع اینترنت» داده بود که به موجب آن قرار بود تا اینترنت بین‌الملل ایران به مدت دو ساعت قطع شود. آذری‌جهرمی در واکنش رزمایش قطع اینترنت علت آن را «چک تاب‌آوری زیرساخت بانکی در برابر تحریم» عنوان کرده بود.
با وجود آنکه این رزمایش به دلیل اعتراض‌های گسترده کاربران و شرکت‌های حوزه تکنولوژی که با هشتگ #رزمایش_قطع_اینترنت به آن اعتراض کردند لغو شد، اما نشان از تلاش گسترده نظامیان برای کنترل و دسترسی فراقانونی به زیرساخت‌های اینترنت ایران را دارد.
نقش قرارگاه فرهنگی و اجتماعی حضرت بقیه الله
در یکی دیگر از آخرین اقداماتی که مقامات ایرانی برای کنترل هرچه بیشتر بر فضای اینترنت توسط نیروهای نظامی صورت دادند، محمدعلی جعفری(عزیز جعفری) فرمانده پیشین سپاه پاسدارن انقلاب اسلامی به حکم مستقیم آیت‌الله علی خامنه‌ای رهبر ایران مسوولیت یافت تا در سمت جدید به عنوان فرمانده قرارگاه فرهنگی و اجتماعی حضرت بقیه الله، به تقویت موضوعی که از آن به عنوان «جنگ نرم» یاد می‌شود، بپردازد.
«قرارگاه فرهنگی و اجتماعی حضرت بقیه الله» از این جهت دارای اهمیت است که یکی از مراکزی است برای عملیات‌های سایبری سپاه. اهمیت یافتن بیش از پیش موضوع جنگ‌نرم و این تغییر سمت با توجه به اینکه تا پیش از این فرمانده این مرکز توسط فرمانده سپاه پاسداران منصوب می‌شد و این نخستین بار بود که رهبر ایران فرمانده این مرکز را منصوب کرد، قابل مشاهده است. در حکم عزیر جعفری نقش‌آفرینی او برای جنگ نرم علت این انتصاب عنوان شده است، که همین موارد نشان از اهمیتی است که چنین موضوعی در رده‌های بالای رهبری در ایران ایفا می‌کند.
عزیز جعفری در زمانی که فرماندهی سپاه پاسداران را به عهده داشت، بارها نسبت به موضوع جنگ نرم اظهار نظر کرده بود. آیت‌الله علی خامنه‌ای در حکم این انتصاب نوشت: «نظر به تمایل جنابعالی به حضور در عرصه‌های فرهنگی و نقش‌آفرینی در جنگ نرم و با تقدیر از تلاش‌های شایسته‌تان در دوران فرماندهی کل سپاه، شما را به مسوولیت قرارگاه فرهنگی و اجتماعی حضرت بقیه الله الاعظم ارواحنا فداه منصوب می‌کنم.»
مجموعه‌ای از اظهارنظرهای مسوولان عالی‌رتبه، انتصابات عالی و نیز اقدامات انجام شده توسط دستگاه‌های قانون‌گذاری و اجرایی، نشان‌دهنده یک رویکرد کلی به محدود کردن فضای مجازی برای کاربران اینترنتی دارد. وارد کردن نیروهای امنیتی از جمله سپاه به موضوع فعالیت‌های سایبری و همچنین نظارت بر عملکرد کاربران ایرانی در فضای اینترنت، یکی از موضوعاتی است که همواره با شک و تردید و نگرانی جدی توسط سازمان‌های مدافع آزادی اینترنتی و حقوق بشر مواجه شده است.
یکی از نگرانی‌های عمده‌ای که نسبت به فعالیت‌های نهادهای مرتبط با سپاه در حوزه فعالیت‌های سایبری وجود داشته است، عملکرد فراقانونی و غیرشفاف این نهادها است. به نوعی که عملا هیچ نظارتی توسط نهادهای انتخابی مردم مانند مجلس بر فعالیت‌های مراکز مربوط به حوزه جنگ نرم وجود ندارد و آنها عملا فراتر از قانون عمل می‌کنند. عزیز جعفری سپاه و نهادهای زیر مجموعه آن شامل فرماندهی پدافند سایبری و قرارگاه فرهنگی و اجتماعی حضرت بقیه الله را بر اساس اصل ۱۵۰ قانون اساسی تاسیس و توصیف می‌کند.
جعفری در طی مدتی که فرماندهی سپاه پاسداران را به عهده داشت، موضوع جنگ نرم را به عنوان یکی از فعالیت‌های جدی در سپاه پاسداران مورد توجه قرار داد و توسعه بخشید. او در آذر ۱۳۹۵ جنگ نرم را مهم‌ترین تهدید علیه نظام جمهوری اسلامی اعلام کرده بود.
در طول مدت فرماندهی عزیز جعفری در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تغییرات عمده‌ای در خصوص سازمان دادن به آنچه از آن جنگ نرم نامیده شود ایجاد کرد. به عنوان نمونه ایجاد و تقویت بخش سایبری سپاه که بعدها به پدافند سایبری معروف شد یکی از عمده‌ترین این تغییرات به شمار می‌رود.
مرکز بررسی جرایم سازمان یافته سپاه پاسداران در سال ۱۳۸۶، یعنی همان سالی که او به عنوان فرمانده سپاه منصوب شد، تاسیس و در اواخر سال ۱۳۹۳ به فرماندهی پدافند سایبری ارتقا پیدا کرد. وب‌سایت گرداب به عنوان وب‌سایت رسمی این مرکز شناخته می‌شود نقش پررنگی در شناسایی و سرکوب مخالفان سیاسی و فعالین اینترنتی، به ویژه بعد از حوادث انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ را داشت. عملیات‌های سایبری متعددی در این مرکز مانند گرداب و عنکبوت یک و دو طراحی و پیاده سازی شد و در همین مرکز بود که ورود بسیج به آنچه که تهدید‌های نرم خوانده می‌شود را در راس برنامه‌های خود قرار داد. یکی از عمده‌ترین اهداف این مرکز به ویژه در عملیات عنکبوت یک و دو، برخورد با مدل‌ها، مزون‌های لباس، آتلیه‌های عکاسی و طراحی بود.
چنین عملیات‌های در حالی صورت گرفته است که بر اساس قانون ایران، پلیس فتا(پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات) مسوول برخورد با افرادی است که قوانین ایران را در اینترنت نقض می‌کنند. به عبارت دیگر این قرارگاه فراتر از قانون عمل می‌کند.
اظهارات عزیز جعفری نشان می‌دهد که او علاقه‌ای به طی کردن مراحل اداری و دادن نقش به نهادهای انتخابی در حوزه فعالیت‌های اینترنتی و جنگ نرم ندارد. او در ۷ مهر ۱۳۹۳ گفته بود: «در جنگ نرم نیز خیلی نباید به مسوولین و سازمان‌های رسمی دولتی امید داشت، چرا که قرار نیست آنها کار خاصی بکنند، بلکه این حرکات خودجوش و اعتقادی مردم و جوانان است که در این نبرد موثر است.»
عزیز جعفری جنگ نرم را ادامه جنگ ۸ ساله ایران با عراق می‌داند و خواهان اقدام‌های پیش گیرانه در این مورد است. او در ۲ مرداد ۱۳۸۹ گفته بود: «خیلی‌ها فکر می‌کنند جنگ در هشت سال دفاع مقدس تمام شده است، اما این اشتباه استراتژیک بسیار مهمی است که فکر کنیم جنگ ما با دشمنان فقط در صحنه مقابله‌های فیزیکی است، امروز ما در حال جنگ نرم با دشمنان هستیم برنامه‌ریزی‌ها، اهداف و اقدام آشکار آنان مشخص است اما ما در جنگ نرم کمتر حس جنگیدن را داریم.» در ادامه عزیز جعفری به اقدام‌های پیشگیرانه اشاره می‌کند به طوری که به گفته او پیش از آنکه جنگ نرم به جنگی فیزیکی کشیده شود باید جلوی آن را گرفت. او گفت: «باید پیش از آن که جنگ نرم منجر به اقدام فیزیکی شود جلوی آن را بگیریم و آن را دفع کنیم.»
