سوال حقوقی ۱۹: آیا مناسب‌سازی شرایط تحصیل و امتحان برای دانشجویان دارای معلولیت تکلیف قانونی دانشگاه‌هاست؟
سوال: من کم‌بینا و دانشجو هستم. برای این که بتوانم برگه امتحانات را به درستی بخوانم و به سوالات جواب بدهم نیاز دارم که ذره‌بین مخصوص خودم را داشته باشم و با استفاده از لپ‌تاپ خودم که مجهز به نرم‌افزار درشت‌نما است به سوالات پاسخ بدهم. البته این کار بیشتر از حدی که برای امتحان وقت گذاشته شده وقت من را می‌گیرد. می‌خواستم بدانم آیا می‌توانم از مسوولان دانشگاه محل تحصیلم بخواهم که به من اجازه بردن این وسایل و داشتن وقت اضافه را در روز امتحان بدهند؟ و اگر مخالفت کنند، آیا اقدام قانونی می‌توانم انجام بدهم؟
پاسخ:
اصل منع تبعیض بر اساس معلولیت و نیز اصل دسترسی‌پذیری اقتضا می‌کنند که شما به عنوان یک دانشجوی دارای معلولیت بتوانید از همه امکاناتی که برای شرکت یکسان و بدون تبعیض در کلاس‌های درس و امتحانات مورد نیاز شمااست برخوردار شوید.
ماده ۹ کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت که ایران از حدود ۱۰ سال پیش عضویت آن را پذیرفته‌است ضمن بیان تکلیف دولت‌ها به دسترسی‌پذیر کردن همه امکانات و خدماتی که برای استفاده عموم است، یک اصل مهم دیگر به نام «لزوم تامین امکانات متعارف» (reasonable accommodation) را نیز بیان می‌کند که در مورد شما بسیار راه‌گشا است. منظور از تعهد به تامین امکانات متعارف این است که علاوه بر رفع تبعیض به صورت کلی، در هر مورد خاص و پس از درخواست یک فرد دارای معلولیت باید هر نوع تغییر و تحولی که برای تضمین برخورداری یکسان آن فرد از حقوق و آزادی‌های بشری او ضرورت دارد صورت بگیرد، مشروط بر این که هزینه غیرمتعارف و مشکلات غیرقابل حل برای متصدیان خدمت یا محل مربوطه به وجود نیاید. مثلا اگر فردی که از ویلچر استفاده می‌کند برای انجام کار اداری به یک ساختمان دولتی مراجعه کند که فاقد آسانسور باشد، کارمندان مربوطه وظیفه دارند برای انجام کار او به طبقه همکف آمده و مطمئن شوند که او مانند بقیه شهروندان از خدمات آن سازمان برخوردار است. یعنی گرچه نمی‌توانند همان روز آسانسور در محل نصب کنند، ولی می‌توانند با حضور در طبقه اول با تامین امکانات متعارف زمینه رفتار برابر را فراهم نمایند.
در قانون حمایت از حقوق معلولان مصوب اسفند ۱۳۹۶، در مورد دسترسی‌پذیر کردن خدمات دانشگاه‌ها و تکلیف به تامین امکانات متعارف از جمله اجازه استفاده از وسایل کمکی و در نظر گرفتن زمان اضافی در جلسات امتحان، مقررات جداگانه‌ای وجود ندارد. با این حال در بند (ث) ماده ۱ این قانون در تعریف دسترس‌پذیری آمده‌است: «اقداماتی است که با هدف ایجاد محیط بدون مانع و قابل دسترس جهت مشارکت افراد دارای معلولیت در همه حوزه‌های زندگی و فراهم آوردن فرصت برابر برای آنها در برخورداری از امکانات زندگی اجتماعی، همانند سایر افراد، انجام می‌شود. دسترسی شامل: سامانه (سیستم) حمل و نقل، محیط فیزیکی، اطلاعات، آموزش و پرورش، فن‌آوری (تکنولوژی)، اشتغال، منابع مناسب ارتباطی و رسانه‌ای می‌باشد.»
بنابراین بر اساس این بند و نیز مواد ۲ تا ۵ همین قانون و همچنین به استناد مواد ۹ و ۲۴ کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت سازمان ملل، دانشگاه به عنوان ارائه‌دهنده خدمات عمومی موظف است امکانات لازم را برای برخورداری بدون تبعیض دانشجویان دارای معلولیت از تحصیلات عالی فراهم کند. این امکانات متعارف، مادام که هزینه بیش از اندازه و غیر قابل پرداخت برای دانشگاه به دنبال نداشته باشد، اجباری و تامین نکردن آنها مصداق تبعیض است.
نتیجه این که شما می‌توانید از دانشگاه محل تحصیل خود بخواهید که زمان اضافی برای امتحان شما در نظر بگیرند (معمولا ۲۵ تا ۱۰۰ درصد وقت اصلی امتحان)، و امکان استفاده از ذره‌بین یا چراغ مطالعه، و برگزاری امتحان را در محلی غیر از سالن امتحانات برای جلوگیری از بر هم خوردن تمرکز شما فراهم کنند. در مورد استفاده از کامپیوتر شخصی، ممکن است دانشگاه به جهت امکان دسترسی شما به مواد درسی در حین امتحان با این موضوع مخالفت کند. در این صورت آنها مکلف هستند که نرم‌افزار درشت‌نمای مورد نیاز شما را در یکی از کامپیوتر‌های دانشگاه نصب کنند تا شما بتوانید با استفاده از آن کامپیوتر سوالات امتحانی را مطالعه کنید و پاسخ‌ها را تایپ کرده و چاپ کنید.
برای الزام دانشگاه محل تحصیلتان به رعایت این موارد پیشنهاد می‌کنیم راه‌های زیر را امتحان کنید:
الف) گفتگو با مسوولان دانشکده و توضیح شرایط با ذکر مثال از وضعیت دانشجویان با شرایط مشابه شما و این که بقیه دانشگاه‌ها این امکانات را فراهم کرده‌اند؛
ب) در صورت مخالفت آنها، مراجعه به امور دانشجویی دانشگاه و درخواست مداخله از آنها؛
پ) ارائه کارت معلولیت که نوع معلولیت شما در آن درج شده می‌تواند کمک‌کننده باشد. زیرا در مورد دانشجویان کم‌بینا، اغلب با مشکل نا‌باوری مردم و مسوولان روبرو هستیم که شرایط افراد کم‌بینا را به درستی درک نمی‌کنند؛
ت) مشاهده شده افرادی با معلولیت مشابه شما و اعضای سازمان‌ها و انجمن‌های افراد دارای معلولیت در چنین مواردی مداخلات موثری داشته‌اند. بهترین راه برای رفع مشکل، معرفی الگو‌های موفق است.
ث) در صورتی که هیچ کدام از تلاش‌های شما موثر واقع نشد، می‌توانید به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مراجعه و شکایت خود را از آن محل پیگیری کنید.
ج) در نهایت پیشنهاد می‌کنیم که با طرح شکایت نزد دیوان عدالت اداری که صلاحیت رسیدگی به شکایات شهروندان از تصمیمات و اقدامات مقامات و نهاد‌های دولتی را دارد مساله را پیگیری نمایید. توجه داشته باشید که اگر شکایت به امضای چند نفر که شرایط مشابه شما را دارند برسد و مدارک کافی از جمله مکاتبات شما با مسوولان دانشگاه و گواهی مطلعان به آن ضمیمه باشد، امکان موفقیت شما بیشتر خواهد بود و این اقدام شما می‌تواند به حل مشکلات سایر دانشجویان دارای معلولیت نیز کمک کند.
