سوال حقوقی (۲۶): چه قوانینی برای حمایت از ناشنوایان در دادسرا و دادگاه وجود دارد؟
سوال: من ناشنوا هستم. چند ماه پیش یک آپارتمان کوچک خریداری کردم ولی فروشنده در روز مقرر برای تنظیم سند حاضر نشد و به هیچ تلفنی هم پاسخ نمی‌دهد. وقتی خواستم از او شکایت کنم، چون با زبان اشاره صحبت می‌کردم، ماموران کلانتری و دادسرا متوجه نمی‌شدند و کسی هم نبود که به من کمک کند. من نمی‌خواهم هیچ کدام از نزدیکانم درگیر این ماجرا شود. می‌خواستم بدانم چه قوانینی برای حمایت از ناشنوایان در دادسرا و دادگاه وجود دارد؟
پاسخ: در قانون آیین دادرسی کیفری و نیز کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت سازمان ملل که با تصویب دولت ایران در حکم قوانین داخلی است، مقرراتی در مورد دسترسی ناشنوایان به مترجم زبان اشاره و یا طرح سوالات به صورت کتبی در مراحل مختلف دادرسی وجود دارد.
بر اساس مواد ۲۰۱ و ۳۶۸ قانون آیین دادرسی کیفری، بازپرس در دادسرا و قاضی در دادگاه وظیفه دارند که اگر شاکی، متهم یا شاهد ناشنوا باشد یا به هر دلیل نتواند صحبت کند، یک فرد مورد اعتماد را تعیین کنند تا از طریق زبان اشاره یا سایر ابزارهای فنی، سوالات را برای فرد ناشنوا ترجمه کند و پاسخ‌های او را به اطلاع بازپرس یا قاضی برساند. مترجم باید قبل از شروع به ترجمه سوگند یاد کند که راستگویی و امانتداری را رعایت خواهد کرد. همچنین در همین مواد پیش‌بینی شده که اگر فرد ناشنوا قادر به خواندن و نوشتن باشد، منشی دادگاه سوالات را برای او بنویسد تا به طور کتبی پاسخ دهد.
در همین ارتباط، ماده ۱۳ کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت در جهت تضمین دسترسی برابر این افراد به عدالت پیش‌بینی کرده‌است که دولت‌ها امکانات متعارف لازم برای مشارکت افراد دارای معلولیت را در همه مراحل دادرسی از جمله در مرحله بازجویی و تحقیقات مقدماتی فراهم کنند و به افرادی که در دستگاه‌های قضایی و پلیس کار می‌کنند در زمینه حقوق و نحوه برقراری ارتباط با افراد دارای معلولیت آموزش دهند.
هرچند قانون اختیار انتخاب مترجم یا رابط را به دست قاضی یا بازپرس سپرده، اما در عمل دادگاه‌ها معمولا از خود افراد یا در مواردی از طریق سازمان بهزیستی مترجم درخواست می‌کنند. در مواردی نیز انجمن‌های ویژه ناشنوایان افرادی را به عنوان مترجم در اختیار ناشنوایان قرار می‌دهند تا آنها را در جلسات دادگاه همراهی کنند.
با این حال دو مشکل مهم در این مورد وجود دارد: نخست این که قانون در مورد زمان مراجعه به کلانتری و یا موردی که فرد ناشنوا یا شخصی که دارای محدودیت در صحبت کردن است به عنوان متهم دستگیر می‌شود ساکت است و تعهدی برای تامین مترجم پیش‌بینی نکرده‌است. در نظام پلیس و کلانتری‌های ایران، آموزش کافی در این مورد داده نشده و ماموران کلانتری‌ها به مترجمان باصلاحیت دسترسی ندارند تا در صورت نیاز از آنها کمک بگیرند.
مشکل دوم این است که در برخی موارد مشاهده شده که مترجمان با دقت و امانت عمل نمی‌کنند و مطالب را به درستی منتقل نمی‌کنند. علت این است که در ایران دوره‌های رسمی برای آموزش و گواهی ترجمه زبان اشاره وجود ندارد و اینطور نیست که مانند مترجمان سایر زبان‌ها، افراد با مُهر و سربرگ رسمی مترجم دادگستری عمل کنند و فعالیت آنها تحت نظارت مراجع رسمی باشد. این موارد باعث شده که بسیاری از افراد ناشنوا با تضییع حقوق خود در دعاوی کیفری و حقوقی مواجه شوند و نتوانند به صورت برابر با سایر شهروندان در روند‌های قضایی شرکت کنند.
بنابراین، پیشنهاد می‌شود که در صورت مراجعه به کلانتری یا دادسرا برای طرح یا پیگیری شکایت، یک شخص مورد اعتماد به عنوان مترجم به همراه داشته باشید. اگر نمی‌خواهید یا نمی‌توانید از نزدیکان خود کمک بگیرید، با انجمن‌های ویژه ناشنوایان در شهر خود و نیز با مددکار خود در سازمان بهزیستی تماس بگیرید. ممکن است آنها بتوانند مترجم مناسبی به شما معرفی کنند.
لازم به ذکر است سازمان بهزیستی قانونا نهاد مسوول اجرای کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت و متولی اصلی حمایت از حقوق این افراد در کشور است. بنابراین، سازمان مکلف است با هماهنگی با قوه قضاییه و نیروی انتظامی، اصلاحات لازم را در قوانین و رویه‌ها پیشنهاد دهد و پیگیری کند تا افراد دارای معلولیت از جمله ناشنوایان و کم‌شنوایان بتوانند به محض مراجعه به مراجع قضایی و انتظامی و در تمامی مراحل، از خدمات رایگان مترجم رسمی و تحت نظارت زبان اشاره ایرانی استفاده کنند. . اما متاسفانه تا کنون تغییر عملی در وضعیت دسترسی افراد ناشنوا و کمشنوا به مترجم زبان اشاره در محاکم و سایر مراجع رسمی به وجود نیامده و کمک‌های صورت گرفته، جنبه غیر رسمی و موردی داشته‌است.
