از افزایش تهدید و بازداشت تا اجبار به واگذاری رمز عبور افراد بانفوذ در اینستاگرام توسط نهادهای امنیتی
بر اساس یافته‌های کمپین حقوق بشر در ایران، طی ماه‌های گذشته ده‌ها فعال حوزه ورزش، آرایش، مدل، عکاسی و افراد با نفوذ فعال در حوزه بازاریابی در اینستاگرام، احضار و در برخی موارد برای مدت کوتاهی بازداشت شده، و با قرار وثیقه آزاد شده‌اند. همچنین بسیاری از این افراد مجبور شده‌اند رمز حساب‌های کاربری خود را در اختیار نهادهای احضار و بازداشت‌کننده قرار بدهند بدون آنکه مشخص باشد چه زمانی این صفحات به آنها باز می‌گردد و بی آن که اجازه داشته باشند به صورت مستقل رمز‌های خود را بازیابی کنند. در پاسخ به این محدودیت‌ها، برخی چهره‌ها فعالیت خود را در اینستاگرام متوقف کرده یا به شدت کاهش داده‌اند، عده‌ای نیز مجبور به حذف برخی پست‌ها یا انتشار پست‌های با حجاب و یا حاوی التزام به رعایت قوانین و ارزش‌های جمهوری اسلامی شده‌اند. این بازداشت‌ها بعضا توسط نیرو‌های اطلاعاتی و امنیتی و بدون رعایت مقررات قانون جرایم رایانه‌ای صورت گرفته است.
سردار وحید مجید رییس پلیس فتای نیروی انتظامی ایران در روز ۶ مرداد ۱۳۹۸ در گفتگو با خبرگزاری ایسنا اعلام کرد که پلیس فتا مسوول برخورد با به گفته او «شاخ‌های اینستاگرام» است: «این افراد در حوزه رصد و شناسایی پلیس هستند و اگر تخلفی کنند با هماهنگی دستگاه قضایی با آنان برخورد خواهد شد….مواردی بوده که این افراد احضار هم شده‌اند که در مورد برخی از این افراد تغییر رفتار آنها ناشی از همین موارد بوده است.» علیرغم این اظهارات، بررسی‌های کمپین حقوق بشر در ایران نشان می‌دهد که احضار و یا بازداشت برخی از این افراد فعال در حوزه‌های ورزشی، طراحی و تولید پوشاک توسط ماموران سازمان اطلاعات سپاه پاسداران و پلیس امنیت انجام شده است.
منابع مختلفی که مطلع به موارد احضار بازداشت و تهدید فعالان اینستاگرامی هستند به کمپین گفتند که نمی‌توان به صورت قاطع گفت چه تعدادی از «سلبریتی‌های اینستاگرامی» احضار، تهدید و یا بازداشت شده‌اند و صفحات کدام یک از آنها به صورت اجباری بسته شده و یا اصلا کنترلی روی صفحه خود ندارند، چرا که بسیاری از این افراد به دلیل صدماتی که علنی کردن این موارد به حرفه و یا شغل آنها می‌زند از رسانه‌ای کردن چنین برخوردهایی خودداری می‌کنند.
با این حال یافته‌های کمپین از افزایش چشمگیر روند برخورد با این چهره‌ها طی ماه‌های اخیر حکایت دارد. یکی از فعالان در اینستاگرام به کمپین گفت که با وجود اینکه طی دو سال گذشته موارد متعددی از احضار و بازداشت و یا غیرفعال کردن صفحات اینستاگرامی وجود داشته اما طی چهار ماه گذشته این موضوع روند تصاعدی داشته است. به خصوص افرادی که اظهارنظرهای اجتماعی می‌کنند و یا راجع به اتفاقات کشور نظر می‌دهند یا در مورد مساله حجاب و یا موضوعات فمینیستی اظهار نظر می‌کنند تحت فشار هستند: «به برخی از افراد گفته‌اند باید حجاب بگذارند. برخی از این افراد تصمیم به خروج از ایران گرفته‌اند.»
بررسی‌های کمپین در خصوص حداقل بیست مورد از این برخورد‌ها نشان می‌دهد که پرونده اکثر افراد بازداشت شده به دادسرای ارشاد شعبه ۲۱ ارجاع داده می‌شود. بر اساس معرفی‌نامه‌ای که در وب‌سایت میزان وابسته به قوه قضاییه منتشر شده است، دادسرای ارشاد «برخورد جدی با جرایم فرهنگی و مفاسد اجتماعی و اخلاقی و رسیدگی به جرایم منافی عفت و خرید و فروش و توزیع مشروبات الکلی و محصولات فرهنگی مستهجن و مبتذل را به عهده دارد.»
توقیف حساب کاربری افراد بدون رعایت تشریفات قانونی
یکی از افرادی که برای پست‌های اینستاگرامی در حوزه مد و لباس بازداشت شده است و خواست نامش فاش نشود به کمپین حقوق بشر در ایران گفت در برخی موارد مامورین با تهدید مالکین این صفحه‌ها رمز آنها را می‌گیرند و با تغییر رمز، ایمیل و حتی شماره تلفنی که بر روی صفحه وجود دارد عملا امکان بازپس‌گیری صفحه را از آنها می‌گیرند.
او افزود: «گفته‌اند که تا شش ماه آینده صفحه‌ها را پس می‌دهند.» او در مورد علت بازداشت و مسدود کردن این صفحه‌ها گفت: «می‌خواهند اطمینان پیدا کنند که افراد تاثیرگذار حرفهای خارج از جمهوری اسلامی نمی‌زنند.» او در پاسخ به اینکه آیا این افراد می‌توانند با تغییر پسورد حساب خود را در اختیار بگیرند یا نه گفت که مامورین به صراحت تهدید می‌کنند که اگر چنین اقدامی انجام بدهند با آنها برخورد می‌کنند: «اینها توان اینکه اکانت‌ها را بگیرند ندارند، اما با تحت فشار قراردادن افراد اطلاعات اکانت‌ها را می‌گیرند و پس نمی‌دهند. انقدر می‌ترسانند که افراد اصلا برای در اختیار گرفتن مجدد اکانت اصلا جرات نمی‌کنند.»
به گفته این منبع طی سه ماه گذشته حداقل مالک ۱۴ صفحه اینستاگرامی بازداشت شدند و از آنها خواسته شده است تا هیچ فعالیتی در اینترنت نداشته باشند. این منبع مطلع گفت: «گفتند نباید فعال باشند و رمز حساب‌ها را هم از آنها گرفتند. به آنها گفته شده است که ممنوع‌التصویر هستند و اگر می‌خواهند که صفحه آنها حذف نشود باید با آنها همکاری کنند.» به عنوان نمونه در یک مورد، فردی که در حوزه آرایش مردانه فعال است به جرم بافتن موهای مرد‌ها بازداشت و صفحه او مسدود شد.
اقدامات صورت گرفته در مورد این کاربران، از نظر حقوقی مصداق «تفتیش و توقیف داده‌ها» است. بر اساس مواد ۳۶ تا ۳۸ قانون جرایم رایانه‌ای، تفتیش و توقیف داده‌ها باید به موجب دستور قضایی و در مواردی به عمل آید که ظن قوی به کشف جرم یا شناسایی متهم یا ادله جرم وجود داشته باشد. دستور تفتیش و توقیف باید شامل اطلاعاتی باشد که به اجرا صحیح آن کمک می‌کند، از جمله اجرا دستور در محل یا خارج از آن، مشخصات مکان و محدوده تفتیش و توقیف، نوع و میزان داده‌های مورد نظر، نحوه دستیابی به داده‌های رمزنگاری یا حذف شده و زمان تقریبی انجام تفتیش و توقیف. به علاوه، تفتیش و توقیف باید در حضور متصرفان قانونی انجام شود مگر آن که قاضی با ذکر دلایل دستور تفتیش و توقیف بدون حضور اشخاص مذکور را صادر کرده باشد.
همچنین به موجب ماده ۴۷ همین قانون، «متضرر می‌تواند در مورد عملیات و اقدام‌های ماموران در توقیف داده‌ها، … اعتراض کتبی خود را همراه با دلایل ظرف ده روز به مرجع قضایی دستوردهنده تسلیم نماید. به درخواست یاد شده خارج از نوبت رسیدگی گردیده و تصمیم اتخاذ شده قابل اعتراض است.»
امکان شنود غیر‌قانونی مکاتبات خصوصی
بر اساس یافته‌های کمپین، برخی از صفحاتی که توسط مامورین امنیتی از کنترل مالکان درآمده، بدون هیچ تغییری به کار خود ادامه داده و می‌دهند و دنبال‌کنندگان عملا امکان آن را ندارند که متوجه شوند این صفحات در کنترل ماموران امنیتی است و جز افراد نزدیک به مالکان صفحه که ممکن است از چنین دست‌اندازی به صفحات شخصی آگاه باشند، بقیه کاربران در معرض خطر هستند که مکاتبات خصوصی آنها ضبط و علیه آنها استفاده شود.
از آنجا که در اختیار گرفتن حساب کاربری اشخاص در اینستاگرام، امکان دسترسی به پیام‌های خصوصی افراد را که از طریق این شبکه مبادله می‌شوند فراهم می‌کند، بنابراین ارتکاب آن بدون مجوز قانونی مصداق «شنود محتوای ارتباطات رایانه‌ای» است که به موجب ماده ۴۸ قانون جرایم رایانه‌ای، تابع «مقررات راجع به شنود مکالمات تلفنی خواهد بود.»
بنابراین، اگر به هر دلیل توقیف حساب کاربری یک نفر برای برخورد با یک جرم لازم باشد، حقوق اشخاص ثالث که دخالتی در مساله ندارند باید کاملا رعایت گردد. شنود مکالمات و مکاتبات فقط با دستور قضایی و صرفا در حدی که برای کشف جرم یا دستگیری مجرم لازم باشد مجاز است و باید زمان آن محدود و مشخص باشد. به موجب تبصره ذیل همین ماده، «دسترسی به محتوای ارتباطات غیرعمومی ذخیره شده، نظیر پست الکترونیکی یا پیامک در حکم شنود و مستلزم رعایت مقررات مربوط است.»
اجبار چهره‌های اینستاگرامی به حذف یا انتشار مطالب
بر اساس بررسی‌های کمپین، نهادهای یادشده در برخی موارد پست‌هایی حاوی تصویری با متن «طراحی، تولید و تبلیغ هرگونه سبک پوشش می‌بایست در چارچوب دستور‌العمل شاخص‌های لباس اجتماع باشد» بر روی صفحات برخی از فعالان مد و لباس منتشر کرده‌اند. به عنوان نمونه چنین تصویری بر روی صفحه‌های افرادی مانند شیما، رامین ترابی و نیلوفر علی‌پور که فعال در صنعت پوشاک و مد هستند، منتشر شده است.
در کنار این تصاویر لینکی به وب‌سایت اتحادیه صنف تولیدکننده‌های پوشاک تهران قرار داده شده است و در کنار لینک نوشته شده است «مجموعه شاخص‌ها و ضوابط طراحی، تولید و تبلیغ لباس اجتماع بانوان». این لینک به متن قانون مصوب کارگروه ساماندهی مد و لباس کشور در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتهی می‌شود.
در برخی موارد دیگر این افراد مجبور شده‌اند تا در قسمت معرفی‌نامه خود اینستاگرام بنویسند «تابع قوانین جمهوری اسلامی ایران» هستند. به عنوان نمونه این متن به صفحه‌های یاسی، ونوس کامرانی و نیلوفر بهبودی فعال در صنعت پوشاک و مد، اضافه شدند.
در طی ماه‌های گذشته به علاوه برخی از هنرپیشه های معروف هم به دلیل گذاشتن عکس‌های بی حجاب احضار و برای چندین ساعت بازجویی شده و یا در بازداشت بوده‌اند. در حداقل یک مورد، یکی از هنرمندان مجبور شده است که نه تنها عکس منتشر شده را بردارد بلکه با انتشار پستی نوشته است که نباید از چنین عکسی استفاده می‌کرد.
این در حالی است که حذف هر نوع داده اعم از پست‌های منتشر شده بر روی شبکه‌های اجتماعی، فقط در صورتی ممکن است که بنا به دستور قضایی مصداق محتوای مجرمانه باشد. اما در هیچ یک از مواد قانون، امکان الزام افراد به انتشار یک پست یا محتوای معین پیشبینی نشده‌است و بنابراین، اجبار افراد به انتشار چنین پست‌هایی اقدامی کاملا غیر‌قانونی بوده‌است.
بررسی‌های کمپین همچنین نشان می‌دهد که در برخی موارد، ماموران از تهدید به انتشار تصاویر خصوصی به عنوان اهرم فشار علیه برخی از چهره‌های فعال اینستاگرام استفاده کرده‌اند. به این ترتیب که به دلیل بازداشت ضربتی و ناگهانی افراد و در اختیار گرفتن تلفن‌های همراه این افراد، ماموران با دسترسی به عکس‌ها و محتوای شخصی در موبایل آنها، و به دست آوردن مواردی که در صورت انتشار عمومی آنها را نگران خواهد کرد، مالکان این صفحات اینستاگرامی را تهدید و وادار به همکاری می‌کنند و کنترل صفحات اینستاگرام آنها را در دست می‌گیرند.
یک منبع مطلع به وقوع چنین مواردی به کمپین گفت: «الان در حالی که داشتن دلار در خانه می‌تواند جرم باشد، داشتن عکس از مهمانی خصوصی و یا مشروب خوردن و اینجور چیزها باعث می‌شود افراد به این فشارها تن بدهند. این برخوردهای گازانبری باعث می‌شود که افراد در موقعیتی گرفتار بیایند که نتوانند کاری بکنند.»
این فشارها باعث سکوت یا کاهش شدید فعالیت بسیاری از این چهره‌ها شده است. براساس مصاحبه‌های متعددی که با افراد مختلف توسط کمپین انجام شده است، علاوه بر افرادی که مجبور به در اختیار گذاشتن صفحات اینستاگرامی خود شده یا مجبور به حذف برخی از محتوای منتشر شده خود کرده‌اند، «بسیاری از سلبریتی‌ها فعال نیستند و حرف نمی‌زنند و یا حرفهای دو پهلو می‌زنند و مشخص است که تحت فشار هستند و نمی‌توانند صحبت کنند.» یک منبع مطلع از برخوردهای اخیر در حوزه‌های کاری مدل، عکس، لباس و حوزه‌های مشابه به کمپین گفت: «همه سکوت کردند. این خیلی عجیبه. آدم‌هایی که خیلی اکتیو بودند. یک ناامیدی و خفگی خاصی در همه است. همه مشکل دارند. هر کسی یک جای کارش گیر است. یک سری هم هستند که برای زن و بچه و زندگی مجبورند رعایت کنند.»
در موارد نادری برخی از این چهره‌ها، علت کاهش فعالیت خود را برای دنبال‌کنندگان صفحه خود توضیح داده‌اند. شبنم شاهرخی ورزشکار فعال در رشته بوکس در مطلبی که در تاریخ ۲۳ تیر ۱۳۹۸ در حساب اینستاگرام خود نوشت علت حضور کمش در اینستاگرام را فشار‌های امنیتی عنوان کرد و نوشت: «این روزا کمتر پست ورزشی تو صفحه می‌بینید که البته به این معنی نیست که کمتر ورزش می‌کنم ، همونطور که قبلا که بیشتر می‌دیدید به این معنی نبود که همش در حال ورزشم … فقط به این معنیه که خودت بودن و صادق بودن می‌تونه عنوان مجرمانه برات داشته باشه که حکمش هم سه ماه تا دو‌سال زندانه!»
او در ادامه افزود: «راستش من همیشه دوست داشتم بهتون نشون بدم اگر می‌گم دست از تلاش برندارید، اگر می‌گم علایق خودتونو تو زندگی فراموش نکنید، اگر می‌گم با پشتکار به همه چیز می‌رسید، اگر می‌گم زندگی سالم و‌با ورزش آدمو با انگیزه و امیدوار و خوشحال نگه می‌داره….در عمل بهتون نشون بدم نه با یه عکس پر از ادیت و فتوشاپ که با یه کلاه گرفته شده… و ولی گویا باید دیگه خودم نباشم و سعی کنم لباس نامتناسب با فصل بپوشم و یه چیزی رو‌سرم بذارم هر چند مضحک و غیرواقعی به نظر بیاد… که منم اهلش نیستم! چقدر عجیبه یه تیکه پارچه رو یه قسمتی از سرت و‌بدنت می تونه عنوان درست بودن یا خراب بودن، بی‌حیا بودن یا با حیا بودن یک زن رو‌تغییر بده! در هر صورت خواستم بگم من این روزا مثل همیشه ورزش می‌کنم و خودم و علایقم رو فراموش نکردم فقط نمی‌تونم خیلی براتون فیلم بازی کنم، بعضی وقتا می‌تونم به اصرار دیگران… یا شایدم تو‌فصل پاییز و زمستون که دیگه فیلم نباشه و واقعا لباس ورزشیم این باشه 😄 مهم اینه که هیچی نتونه تو رو از حرکت نگه داره همونطور که تا الان نتونسته😉اینم قسمتی از تمرین چند روز پیش با پیکاسو که به همین روشی که گفتم فیلم گرفته شد😣»
شبنم شاهرخی دارای مدال نقره جهانی در رشته ورزشی کیک بوکسینگ سازمان ایسکا است. او در سال ٢٠١۵ موفق به کسب مدال نقره در مسابقات جهانى هنرهاى رزمى ترکیبى در رقابت‌های اسپانیا شد. بسیاری از ویدیو‌ها و تصاویر ورزشی که او را در حال مسابقه و یا تمرین نشان می‌داد از حساب اینستاگرام او حذف شده است.
برخورد امنیتی با افرادی که دارای مخاطب‌های زیادی در شبکه‌های اجتماعی هستند موضوع جدیدی نیست. ایران دارای یک سابقه طولانی از بازداشت و مسدود کردن صفحه‌های اینستاگرامی است. در اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۵ مرکز بررسی جرایم سازمان‌یافته سپاه پاسداران از بازداشت ۱۷۰ نفر از شهروندان ایرانی در حوزه مدلینگ، عکاسی مد و طراحی لباس تحت عنوان پروژه «عنکبوت ۲» خبر داد. در مورد دیگری در تیرماه ۱۳۹۷ سردار عزیزالله ملکی فرمانده انتظامی استان هرمزگان، خبر از بازداشت «یک باند بزرگ مدلینگ» داد. به گفته او ۴۶ نفر در این رابطه بازداشت شدند.
