سوال حقوقی (۳۸): زندانیان تحت چه شرایطی می‌توانند از آزادی مشروط استفاده کنند؟
سوال: برادر من به خاطر یک جرم مالی به پنج سال زندان محکوم شده و الان حدود دو سال است که در زندان است. شنیده‌ام که زندانیان تحت شرایطی می‌توانند آزادی مشروط بگیرند و از زندان آزاد شوند. می‌خواستم بدانم شرایط قانونی آن چیست و چطور باید اقدام کنیم؟
پاسخ: آزادی مشروط یکی از راهکار‌هایی است که قانون با هدف کمک به محکومان پرونده‌های کیفری برای بازگشت به جامعه در نظر گرفته‌است. در تعریف آزادی مشروط می‌توان گفت: «اعطای حکم آزادی به شخصِ محکوم به حبس کیفری که پیش از اتمام دوره تحمل مجازات، در صورت حسن رفتار و تلاش وی برای جبران ضرر و زیان ناشی از جرم، به مدت معین از ناحیه دادگاه به شخص زندانی تعلق می‌گیرد تا چنانچه دستورات دادگاه را در دوران آزادی مشروط اجرا کند، از تحمل ادامه مدت محکومیت معاف شود.»
با توجه به ماده ۵۸ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲، شخصی می‌تواند از آزادی مشروط برخوردار شود که تمام شرایط زیر را داشته باشد:
الف) متقاضی به موجب حکم قطعی دادگاه به حبس تعزیری محکوم شده باشد. بنابراین، کسی که در بازداشت است یا حکم علیه او صادر شده ولی هنوز در تجدید نظر است و به اصطلاح، هنوز حکمش قطعی نشده، نمی‌تواند درخواست آزادی مشروط کند.
ب) اگر حکم قطعی ده سال یا بیشتر باشد، نصف دوره محکومیت و اگر کمتر از ده سال باشد، یک‌سوم دوره محکومیت را باید در زندان گذرانده باشد.
پ) رئیس زندان محل نگهداری محکوم طی گزارشی گواهی دهد که محکوم در مدت اجرای مجازات همواره از خود حسن اخلاق و رفتار نشان داده و حالات و رفتار او حاکی از آن است که پس از آزادی، دیگر مرتکب جرمی نمی شود. بنابراین، برخورداری محکومان از آزادی مشروط، تا حد زیادی بستگی به نظر مثبت رئیس زندان دارد.
ت) محکوم تا آنجا که استطاعت دارد ضرر و زیان وارده به شاکی را که در حکم دادگاه مشخص شده بپردازد یا قراری برای پرداخت آن ترتیب دهد. بنابراین، مثلا اگر مالی سرقت کرده باید مال و خسارات تعیین شده را بازگرداند یا با شاکی توافق کند که طی اقساطی خسارات او را جبران کند. به هر حال، بدون تعیین تکلیف ضرر و زیان ناشی از جرم، امکان استفاده از آزادی مشروط وجود ندارد.
ث) محکوم قبلا از آزادی مشروط استفاده نکرده باشد. در نتیجه، نداشتن سوء سابقه برای استفاده از آزادی مشروط لازم نیست و محکومان دارای سابقه نیز می‌توانند با رعایت باقی شرایط تقاضای آزادی مشروط کنند مگر این که در دوره محکومیت قبلی، از امکان آزادی مشروط استفاده کرده باشند.
صدور دستور آزادی مشروط پس از طی سه مرحله صورت می‌گیرد:
اولا رئیس زندان در نامه‌ای به قاضی اجرای احکام، گواهی دهد که محکوم نصف برای حبس بالای ده سال و یک‌سوم برای حبس زیر ده سال را در زندان گذرانده و در این مدت، رفتار مناسبی از خود نشان داده و برداشت مدیریت زندان این است که در صورت آزادی، دیگر مرتکب جرم نخواهد شد.
در مرحله دوم، قاضی اجرای احکام بررسی می‌کند که آیا زندانی از شرایط آزادی مشروط که در بالا توضیح دادیم برخوردار است یا خیر. اگر قاضی اجرای احکام، زندانی را واجد شرایط تشخیص دهد به دادگاه صادرکننده حکم قطعی پیشنهاد می‌دهد که دستور آزادی مشروط را صادر کند.
نهایتا در مرحله سوم، قاضی دادگاهی که حکم قطعی را در پرونده صادر کرده، به موضوع رسیدگی می‌کند و در صورت احراز وجود شرایط، دستور آزادی مشروط را صادر می‌کند.
در دستور آزادی مشروط دو نکته باید مشخص شود: نخست این که مدت آزادی مشروط چقدر است. بر طبق ماده ۵۹ قانون مجازات اسلامی « مدت آزادی مشروط شامل بقیه مدت مجازات می شود، لکن دادگاه می تواند مدت آن را تغییر دهد و در هر حال آزادی مشروط نمی تواند کمتر از یک سال و بیشتر از پنج سال باشد جز در مواردی که مدت باقیمانده کمتر از یک سال باشد که در این صورت مدت آزادی مشروط معادل بقیه مدت حبس است.»
نکته دومی که معمولا در دستور آزادی مشروط تعیین تکلیف می‌شود، مواردی است که زندانی باید در طول مدت آزادی مشروط انجام دهد که ممکن است شامل انجام خدمات عمومی یا شرکت در دوره‌های آموزشی معین باشد. ماده ۶۰ قانون مجازات اسلامی در این مورد چنین مقرر داشته‌است: « دادگاه می تواند با توجه به اوضاع و احوال وقوع جرم و خصوصیات روانی و شخصیت محکوم، او را در مدت آزادی مشروط، به اجرای دستورهای مندرج در قرار تعویق صدور حکم، ملزم کند.»
اگر در طول مدت آزادی مشروط، محکوم از دستورهای دادگاه پیروی کند و مرتکب جرم جدیدی نشود، در پایان مدت آزادی مشروط او به آزادی قطعی تبدیل می‌شود. اما همانگونه که در ماده ۶۱ قانون مجازات اسلامی پیشبینی شده اگر محکوم در طول این مدت «بدون عذر موجه از دستورهای دادگاه تبعیت نکند برای بار اول یک تا دو سال به مدت آزادی مشروط وی افزوده می‌شود.» اما اگر در مدت آزادی مشروط، محکوم همان جرم قبلی را مجددا مرتکب شود یا یکی از جرائم عمدی موجب حد، قصاص، دیه یا تعزیر تا درجه هفت را انجام دهد علاوه بر مجازات جرم جدید، مدت باقیمانده محکومیت نیز به اجرا در می‌آید.»
