چرا جواد ظریف در مواجهه با پرسش‌هایی درباره نقض حقوق بشر در ایران، بر آن سرپوش می گذارد؟
پرهیز جواد ظریف از پاسخ صریح دادن به سوال‌های یک فعال حقوق بشر در خصوص برخی موارد نقض حقوق بشر درایران، در جریان یک کنفرانس خبری در سفر اخیر او به نروژ، بار دیگر انتقاداتی را نسبت به وزیر خارجه دولتی که با شعار بهبود وضعیت حقوق بشر در سال ۱۳۹۲ بر سر کار آمد مطرح کرده و این پرسش را پیش رو گذاشته است که چرا وی در مواجهه با انتقادات مطرح شده، به جای پاسخگویی به سرپوش گذاشتن بر موارد نقض حقوق بشر در ایران می پردازد؟
بر اساس گزارشی که سازمان حقوق بشر ایران منتشر کرده است، محمود امیری‌مقدم سخنگوی سازمان حقوق بشر ایران در بخش پرسش و پاسخ این کنفرانس خبری از جواد ظریف پرسید: “شما اشاره کردید مردم آمده‌اند رأی داده‌اند برای اینکه خواستار مذاکرات و رفع تحریمها بوده‌اند. ولی یکی از دلایلی که جوانان رأی دادند وعده‌های آقای روحانی برای بهبود وضعیت حقوق بشر و آزادی زندانیان سیاسی بوده است. اما اکنون بعد از گذشت ۳ سال مسئله حقوق بشر نه تنها بهتر نشده بلکه بدتر هم شده. به‌طور مسال سال گذشته بالاترین آمار اعدام در ۲۰ سال اخیر را شاهد بودیم و سرکوب جامعه مدنی همچنان ادامه دارد. هفته گذشته نیز فعال حقوق بشر نرگس محمدی به ۱۶ سال زندان محکوم شد که ۱۰ سال آن به اتهام تشکیل گروهی بر علیه اعدام بود، درحالی که فعالیت آنها کاملاً مسالمت آمیز بوده است. در ضمن آرش صادقی هم به ۱۹ سال زندان به خاطر فعالیتهای مسالمت آمیز محکوم شد. سرکوب‌های اجتماعی نیز به همین شکل، در هفته‌های اخیر پلیس به مهمانی جوانانی که فارغ التحصیلی‌شان را جشن می‌گرفتند حمله کرده و دختران و پسران را به خاطر اینکه در یک جشن مختلط شرکت کرده بودند ۹۹ ضربه شلاق زده. سئوال من از شما این است، اول وضعیت حقوق بشر چه زمانی قرار است بهبود پیدا کند؟ و دوم نظامی که تحمل فعالیتهای مسالمت آمیز را ندارد و حتی مهمانی چند دختر و پسر جوان را نمی‌تواند تحمل کند چطور می‌تواند خودش را باثبات و امن تلقی کند؟”
براساس این گزارش، جواد ظریف در پاسخ به سخنگوی این سازمان گفته است: “اگر مردم ایران آنطور که شما میگوئید از شرایط در ایران ناراضی بودند با آن تعداد بالا به پای صندوق‌های رأی نمی‌رفتند. نظری که شما دارید با نظر جوانان ایران فرق دارد. شما از فاصله دور با عینکهای خاصی به وضعیت ایران نگاه می‌کنید و امیدواریم عینک‌هایتان را عوض کنید.”
امیری مقدم دارای دکترا در رشته نیورو بیولوژی (مغز و اعصاب)، و استاد دانشکده پزشکی اسلو در نروژ است که فعالیتهای گسترده‌ای در زمینه ثبت نقض حقوق بشر در ایران داشته است، رساله دکتری او یازده سال به عنوان بهترین تحقیق در رشته پزشکی شناخته شده و از پادشاه نروژ جایزه گرفته است.
این درحالی است که هیچ نظرسنجی و تحقیقی نشان نمی‌دهد که حضور مردم در انتخابات، رابطه مستقیمی با رضایت آنها از حکومت و ادامه نقض حقوق شهروندان داشته باشد. علاوه بر این حتی حضور بالای مردم در انتخابات مجلس در هفتم اسفندماه گذشته، نمی‌تواند مجوزی برای بازداشت فعالان حقوق بشر، خفقان رسانه‌ای و همچنین سیاست‌های سختگیرانه اجتماعی علیه زنان باشد.
جوادظریف، به عنوان وزیرامورخارجه ایران، بالاترین مقام مسوول درخصوص پرونده حقوق بشری ایران در سازمان ملل محسوب می‌شود. به علاوه سازمان‌های بین المللی و همچنین کشورهای جهان، همواره نگرانی های خود را در خصوص وضعیت حقوق بشر در ایران همواره با وزارت خارجه در میان می‌گذارند و از او انتظار دارند که این نگرانی ها را به دستگاه‌های مرتبط مثل قوه قضاییه در ایران منتقل کند. اما در مقابل، بارها در مواجهه با سوالاتی در خصوص این وضعیت، جواد ظریف به انکار موارد گزارش شده نقض حقوق بشر می پردازد.
از زمان انتصاب به سمت وزیرخارجه ایران تا کنون، جوادظریف چندین بار با چنین سخنانی موجی از انتقاد را علیه خود ایجاد کرده است. برای نمونه او در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۴ در گفتگو با مجری تلویزیون پی‌بی‌اس آمریکا وجود زندانیان عقیدتی و سیاسی در ایران را منکر شد و تاکید کرد: “ما کسی را به دلیل عقایدش زندانی نمی کنیم. کسانی که دست به جرم می‌زنند، کسانی که قوانین کشور را زیر پا می‌گذارند، نمی‌توانند پشت عنوان‌هایی مانند روزنامه‌نگار یا فعال سیاسی پنهان شوند.” آن سخنان با انتقاد بی‌سابقه گروهی از روزنامه‌نگاران مواجه شده بود. چرا که همه کسانی که به عنوان روزنامه نگار در ایران در زندان ها به سر می برند، تنها به دلیل اظهارنظر و یا نوشته‌هایشان با خشم دستگاه‌های اطلاعاتی و امنیتی و قوه قضاییه مواجه و راهی زندان شدند. او همچنین یکبار هم در پاسخ به پرسش خبرنگاری که از سرنوشت مجید توکلی، فعال دانشجویی شناخته‌شده سوال کرده بود، پاسخ داد که این فرد را نمی‌شناسد. البته بعد از این ماجرا ظریف توضیحی در صفحه فیسبوکش منتشر کرده و گفته بود که پاسخش به این خبرنگار بدون توجه به محتوای سوال او بوده است. با اینهمه در دیگر موارد، توضیحی از جانب ظریف منتشر نشده است.
نگرانی فعالان حقوق بشر از اظهارات ظریف از آنجا نشات می‌گیرد که پس از سامان دادن به پرونده هسته ای ایران که نقطه عطف آن امضای برجام بین ایران و کشورهای موسوم به ۱+۵ بود، به نظر می رسد که هم اکنون جواد ظریف مسوولیت پرونده حقوق بشر ایران را در عرصه بین المللی و به خصوص در سازمان ملل به عهده دارد. آیت‌الله خامنه‌ای بارها در سخنرانی‌های خود ذکر کرده است که بعد از مساله هسته ای، غربی‌ها موضوع حقوق بشر را پیش خواهند کشید. بنابراین اگر روش برخورد آقای ظریف با پرونده حقوق بشر، روشی باشد که در جواب سوالات مطرح شده انتخاب کرده، آنگاه انتظار بهبود وضعیت حقوق بشر و شنیده شدن صدای قربانیان و مدافعان این عرصه عملا بی فایده خواهد بود.
پس از روی کار آمدن دولت روحانی، و بعد از آنکه پرونده هسته‌ای ایران از شورای عالی امنیت ملی به وزارت خارجه سپرده شد، شایعاتی وجود داشت که امکان سپردن پرونده حقوق بشر به وزارت خارجه را نیز مطرح می‌کرد.
در بهمن ماه سال ۱۳۹۲ اخباری منتشر شد که بر اساس آن گفته می‌شد احتمال دارد پرونده حقوق بشر ایران از قوه قضائیه به وزارت خارجه منتقل شود. آن روزها، سایت باشگاه خبرنگارن، وابسته به صدا و سیما در گزارشی اعتراضی با عنوان “ ظریف پرونده حقوق بشر را هم می‌خواهد” فاش کرده بود: “هم‌اکنون، مدیریت پرونده حقوق‌بشر بر اساس مصویه شورای عالی امنیت ملی بر عهده ستاد حقوق بشر قوه قضاییه است و هیچ مصوبه جدیدی هم در این باره صادر نشده است.”
هرچند در این سال‌ها مدیریت پرونده مزبور، همچنان در اختیار ستاد حقوق بشر قوه قضائیه باقی ماند، اما به مرور بخشی از مدیریت بین‌المللی این پرونده نیز به وزارت خارجه سپرده شد. بر اساس اخبار منتشر شده، در زمان مذاکرات هسته‌ای نیز بخشی از گفتگوهای طرفین درباره مسائل حقوق بشری بود. به این ترتیب محمدجواد ظریف به مرور با همان رویکردی از حقوق بشر سخن می‌گفت که راستگرایان درباره آن سخن می‌گویند.
در واقع جوادظریف از همان ادبیاتی استفاده می‌کند که محافظه‌کاران و دستگاه‌های امنیتی ایران به جای پاسخگویی در برابر موارد نقض حقوق بشراستفاده می‌کنند. مهمترین عنصر این رویکرد، متهم کردن کشورهای غربی به استفاده سیاسی و ابزاری از حقوق بشر، وجود استانداردهای دوگانه در برخورد حقوق بشر با ایران و کشورهای دیگر و همچنین حمله به فعالان حقوق بشر و سازمان‌های بین‌المللی تخصصی این حوزه است.
برای مثال او در اواخر اردیبهشت ماه گذشته طی دیدار با وزیر امورخارجه بلاروس تاکید کرد: “کشورهای غربی در مبارزه علیه داعش در عراق و سوریه تفاوت قائل می‌شوند. این موضوع ثابت می‌کند که حقوق بشر برای آنها ابزار است.” ظریف خطاب به کشورهای غیرمتعهد گفته بود: “این کشورها نباید اجازه دهند که غربی‌ها با رای آنها در موضوع حقوق بشر علیه سایر کشورها به ناحق قطعنامه صادر کنند.” او در مردادماه سال ۱۳۹۴ نیز طی دیدار با وزیر خارجه صربستان از آنچه که “روش‌های نخ‌نمای غرب در استفاده ابزاری از حقوق بشر” می‌نامید، انتقاد کرده بود. ظریف چند ماه بعد و در اسفند ماه سال ۱۳۹۴ نیز طی کنفرانس مشترکش با وزیر امور خارجه استرالیا گفت: “نباید از حقوق بشر به عنوان ابزار فشار استفاده کرد.”
مشابه این سخنان که بارها از سوی وزیرخارجه جمهوری اسلامی تکرار شد، در حالی بیان می‌شد که مسئولیت رسمی پرونده حقوق بشری ایران هنوز در اختیار ستاد حقوق بشر قوه قضائیه بود و محمدجواد ظریف حداقل می‌توانست پاسخ پرسش‌ها را به این ستاد ارجاع دهد. علاوه بر آن، محمدجواد ظریف چند بار اعلام کرد که ایران آماده مذاکره بر سر حقوق بشر است. او این سخنان را از موضع مذاکره‌کننده اصلی جمهوری اسلامی بیان می کرد. برای نمونه، چند روز پیش طی سخنانی در یک موسسه سوئدی گفت: “آماده ورود به گفت‌وگو با اروپا در مسائل حقوق بشری هستم، به خانم موگرینی نیز گفتم که این گفت‌وگوها دو‌طرفه خواهد بود.”
البته اولین بار که وزیرخارجه جمهوری اسلامی صریحا از امکان مذاکره بر سر حقوق بشر سخن گفت، نزدیک به دو سال پیش بود. او در یک نشست خبری مشترک با وزیر خارجه دانمارک که در تهران برگزار شد تاکید کرده بود که ایران آماده مذاکره درباره حقوق‌بشر است. ظریف اعلام کرده بود: “ما آمادگی هر گونه گفت‌وگوی صریح و باز را در این زمینه با طرف مقابل خود داریم. در انتخابات ریاست جمهوری ۷۳ درصد از مردم ایران شرکت کردند که از میان ۶ نامزد انتخاباتی به معتدل‌ترین آنها رأی دادند. ما در رابطه با حقوق بشر آماده مذاکره هستیم.”
وزیرخارجه جمهوری اسلامی از همان اولین روزهایی که اعلام آمادگی ایران برای مذاکره بر سر حقوق بشر را اعلام کرد، مسائل حقوق بشری را به رای مردم و انتخابات ارتباط می‌داد. این سخنان در واقع رویکرد وزارت خارجه برای نحوه مواجهه با پرونده را نیز نشان می‌دهد: دفاع از پرونده حقوق بشر با پنهان شدن پشت انتخابات.
چند روز پیش، بعد از آنکه وزیر خارجه ایران بار دیگر از امکان مذاکره بر سر حقوق بشر سخن گفت، یکی از رسانه‌های راستگرای ایران به این موضوع اعتراض کرده و در گزارشی نوشت: “اگر درست با همان معادلات و قواعد بازیِ ۱۳ سالۀ هسته‌ای، با همان دست فرمانی که در پرونده هسته‌ای ایران با ۱+۵ جلو رفت و رفتیم، جلو برویم و اجازه دهیم بازی جدیدی این بار به نام “پرونده حقوق بشری” شروع شود، آیا خودمان به بسیاری از باورهایمان در این زمینه پشت پا نزده‌ایم؟” نویسنده به سخنان رهبر جمهوری اسلامی اشاره کرده بود که هرگونه برجام دوم و سوم را ممنوع کرده است.
با اینهمه تاکید مکرر محمدجواد ظریف درباره آمادگی ایران برای مذاکره بر سر حقوق بشر، که در واکنش به انتقادات گسترده جامعه بین‌المللی نسبت به موارد نقض حقوق بشر در ایران مطرح می شود، بدون هماهنگی با رهبر جمهوری اسلامی و مقامات بالاتر ممکن نباشد. در اینصورت می‌توان علت پاسخ‌های محافظه‌کارانه و حتی سخنان خلاف واقع ظریف درباره مسائل حقوق بشری را بهتر درک کرد.
در این صورت در دوگانه بین حسن روحانی که با وعده بهبود وضعیت حقوق بشر سر کار آمد اما هیچ گاه دستورکار مشخصی برای تغییر وضعیت نداشت، و سیدعلی‌خامنه‌ای که به دنبال خارج کردن موضوع حقوق بشر از دستورکار سازمان‌های بین المللی و کشورهای جهان است، جواد ظریف دومی را انتخاب کرده است و از همین رو سرپوش گذاشتن بر موارد مشخص نقض حقوق بشر، اتلاف وقت، حمله به فعالان و سازمان‌های این حوزه و نیز برگرداندن انتقاد کشورهای مختلف به خودشان، در دستور کار وزیرخارجه ایران قرار خواهد گرفت. از آنجا که در چنین شرایطی او باید در همان چارچوبی سخن بگوید که ماهیت جمهوری اسلامی ایران بر آن منطبق است،تصور اینکه ظریف موضعی بی‌طرفانه دراینباره داشته و حداقل پوششی سیاسی برای ناقضان حقوق بشر فراهم نکند، دور از واقع بینی است. چرا که اگر جوادظریف بخواهد مدیریت مذاکرات حقوق‌بشری را بر عهده گیرد، در ابتدا باید نشان دهد که در همان چارچوبی حرکت می‌کند که مورد تایید “نظام” یا شخص آیت‌الله خامنه‌ای است.
