روش جدید فیلتر کردن تلگرام توسط قوه‌قضاییه؛ بلا‌موضوع کردن نقش دولت و ساختار‌های سانسور در ایران
اعمال فیلترینگ تلگرام در ایران که در تاریخ ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۷ با دستور یک شعبه دادسرا درتهران انجام شد، با توجه به نادیده گرفتن اقتدار قانونی نهادهای مستقر مرتبط با سانسور محتوا مثل کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، عملا رویه جدیدی در حوزه فیلترینگ محتوا در ایران ایجاد کرده است که در آن مجموعه‌ای از نهادهایی که پیش از این در تصمیم‌گیری برای سانسور محتوا نقش داشتند، نقش خود را از دست داده و قوه‌قضاییه ایران جایگزین آن شده است.
تا پیش از این مرجع اصلی سانسور و فیلترینگ محتوا در ایران کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه بود – که در آن نهادهایی مانند قوه‌مجریه، قوه‌قضاییه، قوه مقننه و همچنین دستگاه‌های امنیتی و رسانه‌ای حضور دارند – به این ترتیب که درخواست‌های مرتبط با سانسور و فیلترینگ به آن ارجاع می‌شد و تصمیمات مرتبط با آن با اجماع نهادهای یاد شده به نهادهای دولتی مانند شرکت ارتباطات زیر ساخت برای اعمال سانسور ارجاع می‌شد. در کمیته یاد شده علیرغم حضور نهادهای امنیتی و قوه‌قضاییه، شش تن از وزرای دولت نیز حضور دارند که در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با فیلترینگ نیز نقش دارند. اما با اعمال روش جدید فیلترینگ، کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، به عنوان عالی‌ترین نهاد تصمیم‌گیرنده برای فیلترینگ، عملا بلاموضعیت می‌شود.
بررسی‌های کمپین نشان می‌دهد اپراتور‌های تلفن همراه و شرکت‌های ارائه دهنده خدمات اینترنت از تاریخ ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۷ با اعمال تغییر بر روی سیستم فیلترینگ خود، به جای آنکه درخواست‌های کاربران برای دسترسی به تلگرام را به شرکت ارتباطات زیرساخت ارسال کنند و جواب درخواست را فیلتر کنند، در همان زمانی که کاربران درخواست دسترسی به تلگرام را می‌دهد و بدون آنکه آن را به شرکت ارتباطات زیرساخت بفرستند، این درخواست‌ها را مسدود می‌کنند.
این درحالی است که تا تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۷ درخواست‌های دسترسی به تلگرام ابتدا به زیرساخت ارسال می‌شد و در برگشت این درخواست‌ها توسط اپراتور‌های تلفن همراه و شرکت‌های ارائه دهنده خدمات اینترنت مسدود می‌شدند. چنین تغییری در روش اعمال فیلترینگ تلگرام نشان می‌دهد که این احتمال وجود دارد تا در آینده نیز قوه قضاییه با نادیده گرفتن نقش دولت در چرخه فیلترینگ، مستقیما با استفاده از قدرت قضایی خود، بدون در نظر گرفتن نظر نهاد‌ها و سازمان‌های که از نظر قانونی نسبت به فیلترینگ دارای مسوولیت هستند، اقدام به مسدود کردن محتوای اینترنت بکند.
اینترنت در ایران به این صورت کار می‌کند که به عنوان مثال زمانی که کاربران درخواست دسترسی به وب‌سایت www.telegram.org را می‌دهد، اپراتور‌های تلفن همراه و یا شرکت‌های ارائه دهنده خدمات اینترنت درخواست کاربران را به شرکت ارتباطات زیرساخت ارسال می‌کنند-چون تنها درگاه ورود و خروج اینترنت در ایران به صورت انحصاری این شرکت است-، و پس از آنکه سرور‌های شرکت تلگرام این درخواست را جواب دادن، جواب به شرکت ارتباطات زیرساخت می‌رسد و بعد از آن زیرساخت این جواب‌ها را به اپراتور‌های تلفن همراه و یا شرکت‌های ارائه دهنده خدمات اینترنت می‌دهد و در نهایت این شرکت‌ها جواب دریافتی را به کاربر ارسال می‌کنند.
در دو نقطه ممکن است که فیلترینگ بر روی درخواست کاربر اعمال شود. نخست در زمان خروج از کشور که شرکت ارتباطات زیرساخت مسوول آن است. به عنوان نمونه ویژگی تماس تلفنی تلگرام در این نقطه فیلتر شده است. و دوم در سطح اپراتور‌های تلفن همراه و یا شرکت‌های ارائه دهنده خدمات اینترنت که تا تاریخ ۱۶ اردیبهشت تمام درخواست‌های دسترسی به تلگرام مانند گذشته به زیرساخت ارسال می‌شد و جواب‌ها دریافتی در اپراتور‌های تلفن همراه و شرکت‌های ارائه دهنده خدمات اینترنت فیلتر می‌شد، اما از ۱۶ اردیبهشت خود اپراتور‌های تلفن همراه و شرکت‌های ارائه دهنده خدمات اینترنت مستقیما در خواست دسترسی به تلگرام را مسدود می‌کنند.
فیلترینگ تلگرام تا چه حد موفق بوده است؟
طی هفته گذشته مقامات ایرانی تلاش گسترده‌ای را صورت دادن تا نشان دهند که فیلترینگ تلگرام در ایران موفق بوده است. به عنوان نمونه غلامعلی جعفرزاده ایمن‌آبادی نماینده مردم رشت در مجلس، در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ با اشاره به جلسه روز گذشته فراکسیون مستقلین ولایی مجلس که در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، طی گفتگو با وب‌سایت خانه ملت وابسته به مجلس گفت: «پس از فیلتر تلگرام از ۴۵ میلیون کاربر یک میلیون نفر این نرم‌افزار را پاک کردهاند.» با توجه به آنکه او به حذف اپلیکیشن و نه حذف حساب تلگرام را اشاره کرده است، می‌توان نتیجه گرفت که این آمار باید از فروشگاه‌های اپلیکیشن داخلی مانند کافه بازار به دست آمده باشد. مشخص نیست از این تعداد چند نفر اکانت خود را از تلگرام حدف کردهاند یا از پلاتفرم‌های دیگری تلگرام را دانلود کردهاند. بنابراین معیار دقیقی برای ارزیابی کاهش کاربران تلگرام محسوب نمی‌شود.
او همچنین افزود: «در این مدت تولید محتوا در تلگرام ۴۰ درصد کاهش داشته است؛ همچنین از میزان بازدید از این پیام‌رسان ۵۰ درصد کاسته شده است.» با توجه به اینکه شرکت تلگرام تا به امروز هیچ واکنشی در مورد کاهش تعداد کاربران و یا کاهش میزان استفاده آنها از این پیام‌رسان در ایران منتشر نکرده، می‌توان نتیجه گرفت که عدد ارائه شده از طرف این نماینده مجلس صرفا بر اساس بررسی ترافیک اینترنت ایران است که با توجه به استفاده کاربران ایرانی از ابزارهای عبور از فیلترینگ، و اینکه اکثر این ابزار‌ها ترافیک کاربر را به صورت رمزشده تبدیل می‌کنند، مقامات ایرانی قادر نخواهند بود تا میزان دقیق درخواست‌های کاربران برای استفاده از تلگرام را به دست بیاورد و استفاده از چنین ارقامی از لحاظ فنی درست نیست.
طرح موضوع کاهش استفاده از تلگرام و موفق بودن فیلترینگ آن با واکنش کاربران ایرانی در توییتر رو به رو شد. مهدی تقی‌زاده مدیر شرکت دلیون که سرویس تهیه و توضیح غذا است در حساب توییتر خود نوشت: «کل اینترنت مملکت رو ریختن به هم که تلگرام رو فیلتر کنن، دقیقا همین تلگرام فقط داره کار می‌کنه» او در ادامه توییت خود با اعتراض به اختلال‌های ایجاد شده که دلیل آن فیلترینگ تلگرام است گفت: «… در مقابل گند خورده تو کسب و کار و زندگی ما!»
اختلال‌های ایجاد شده در اینترنت ایران که به دلیل فیلترینگ تلگرام است موجب اعتراض‌های کاربرانی ایرانی شده به طوری که سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی اعلام کرده است که مسدودسازی یکی از پیام‌رسان‌های اجتماعی نباید در دسترسی به سایر کاربری‌های اینترنت اختلال ایجاد کند.
