نقض تعهد قانونی در استخدام نابینایان توسط سازمان‌ها و نهادهای دولتی
به ما می‌گویند چون نمی‌بینید کار هم نمی‌توانید بکنید
*همزمان با هفته جهانی نابینایان، چند فرد نابینا در گفتگو با کمپین حقوق بشر در ایران از موانع موجود در راه دسترسی به اشتغال از جمله تبعیض در شرایط آزمون‌های استخدامی، برخورد نامناسب مسوولان نهادهای دولتی و تعریف نشدن مشاغل مناسب برای نابینایان سخن گفتند. در حالی که بیش از ۱۴ سال از پیشبینی اختصاص سه درصد از استخدام‌های دولتی به افراد دارای معلولیت در ایران می‌گذرد، اطلاعاتی در خصوص میزان اجرای این قانون در دسترس نیست. آماری که در خصوص میزان بیکاری در میان نابینایان ارائه می‌شود نیز متناقض است. در حالی که ۲۲ مهر ۹۷ حسین نحوی‌نژاد معاون توانبخشی سازمان بهزیستی از آمار چهل درصدی بیکاری در میان نابینایان خبر داد، همین مقام دقیقا یک سال پیش این آمار را هشتاد درصد ذکر کرده بود.
پویا، فعال حقوق افراد دارای معلولیت در توضیح علت این تفاوت فاحش به کمپین گفت: «وقتی اختلاف آمار در مورد تعداد نابینایان کشور وجود دارد طبیعتا در مورد آمار بیکاری آنها هم اختلاف نظر وجود خواهد داشت. آنچه مسلم است بیکاری در بین نابینایان بسیار شایع است و این فرض که در ظرف یک سال گذشته چهل درصد از این تعداد شاغل شده باشند غیر ممکن است کما این که مسوولان هم چنین ادعایی نکرده‌اند.»
آزمون‌های کتبی بدون خط بریل و کمک مناسب برای خوانش
یکی از موانع پیش روی استخدام نابینایان، نامناسب بودن شرایط آزمون‌های کتبی و فراهم نشدن امکانات مناسب برای پاسخ‌گویی آنها به سوالات آزمون است. مریم ۲۶ ساله ساکن شهر اهواز که فارغ التحصیل رشته روانشناسی کودکان استثنایی است در مورد تجربه‌اش در آزمون استخدامی آموزش و پرورش در سال ۱۳۹۶ به کمپین حقوق بشر در ایران گفت: «در فرم استخدام معلولیت خود را ذکر کردم اما با بی‌دقتی سازمان سنجش سوالات استخدامی به خط بریل به دست من نرسید، روز آزمون به من با لحن بدی گفتند چرا اطلاع نداده‌ام که نابینا هستم. گفتم من در فرم لحاظ کردم، مشکل از من نیست. بعد منشی سوال‌ها را برای من خواند. منشی که ریاضیش خوب نبود، ادبیاتش خوب نبود و می‌گفت من نمی‌توانم بخوانم، جواب را نزن. من هم خیلی از پاسخ‌ها را خالی گذاشتم. آخر سر گفت امضا کن. من همیشه مهری با خودم دارم که از آن به جای امضا استفاده می‌کنم. اما نمی‌دانم به چه علت آن مهر را قبول نکردند و گفتند باید با خودکار امضا کنم. امضا من اشکالی شبیه دایره یا یک خط افقی یا عمودی است. اما آن را هم قبول نکرد و گفت باید امضا داشته باشی و برای هر صفحه هم امضایت شبیه به هم باشد. من هنوز نفهمیدم چرا باید مجبور به این کار می‌شدم. چرا باید این رفتارها برای تخریب و فشار به یک نابینا صورت بگیرد که بی‌مورد است.»
اما رضا ۲۴ ساله، ساکن شهر رشت و فارغ‌التحصیل کارشناسی علوم اجتماعی گفت: «حتی سازمان بهزیستی که تنها ارگان برای افراد دارای معلولیت است در زمینه تامین شرایط مناسب برای امتحان مشکل دارد و مناسب‌سازی نشده .من یک بار برای درخواست کار به بهزیستی رفتم. سرزنشم کردند که چرا کسی را با خودم نبردم که سوال‌ها را برایم بخواند. گفتند وظیفه ما نیست که سوال‌ها را برایت بخوانیم.»
تعریف نشدن مشاغل مناسب برای نابینایان
تنها حمایت خاص قانونی از اشتغال نابینایان، پیشبینی اختصاص سی‌درصد (۳۰%) از پست‌های سازمانی تلفنچی (اپراتور تلفن) دستگاه‌ها، شرکت‌های دولتی و نهادهای عمومی به افراد نابینا و کم‌بینا و افراد دارای معلولیت جسمی، حرکتی” در بند (ت) ماده ۱۱ قانون حمایت از حقوق معلولان است. رضا درباره موثر بودن این قانون گفت:«همه فکر می‌کنند نابینا فقط می‌تواند کار اپراتوری تلفن را انجام بدهد اما اکنون سال‌هاست که با گسترش شبکه ارتباطی دیگر نیازی به اپراتور در سازمان‌ها وجود ندارد بنابراین این شغل هم از بازار کار نابینایان حذف شده است. من و دیگر دوستانم برای کارهایی مانند بازاریابی، بسته‌بندی محصولات و یا تایپ کردن رفتیم اما همه مدیران با لحن محترمانه ما را بیرون کردند. گفتند ما احتیاج به شخص سالم داریم.»
مریم از تلاش‌هایش برای متقاعد کردن مسوولان بهزیستی برای معرفی او و دیگر نابینایان شهر به کارخانه‌های صنعتی به منظور کار در بخش بسته‌بندی محصولات نیز گفت: «من چندین بار به اداره بهزیستی شهرم رفتم و از مسوولان خواستم تا من و بقیه دوستان نابینایم را به کارخانه معرفی کنند، حتی گفتم من را با مسوولیت خودم بفرستید. کار بسته‌بندی را ما می‌توانیم به خوبی انجام دهیم. اما گفتند نمی‌شود ما نمی‌توانیم دخالتی در کار بقیه سازمان‌ها بکنیم. حالا پرسش من این است که اگر بهزیستی نمی‌تواند دخالتی بکند و اگر سازمان‌ها و ادارات راحت می‌توانند از قانون سر باز بزنند پس اصلا چرا آن قانون حمایت از معلولان تصویب و ماده حمایت سه درصدی سازمان‌ها برای چه در نظر گرفته شد.»
مریم در ادامه گفت: «با توجه به تحصیلاتم در رشته روانشناسی حتی از خود بهزیستی‌مان خواستم تا در بخش اورژانس اجتماعی شغل مشاوره را حتی به شکل تلفنی و ساعتی بدهد. ولی مسوولی در بهزیستی گفت شما نمی‌توانی این کار را بکنی چون نابینایی. وقتی یک نهادی مانند بهزیستی کار ما را قبول نداشته باشد دیگر از کجا می‌توان انتظار داشت.»
مدیران با لحن محترمانه ما را بیرون می‌کنند
رضا گفت که تاکنون به بیش از ۲۵ اداره، سازمان و شرکت برای کار مراجعه کرده اما همه آنها با لحن محترمانه و گاه حتی بی‌ادبانه او را رد کرده‌اند.
رضا از خاطره بدش درباره درخواست کار در کمیته امداد امام خمینی می‌گوید: «آقایی با تمسخر به من گفت پسر تو واقعا کار می‌خواهی؟ گفتم بله. گفت پسر اگر من بخواهم تو را جذب کنم یک نفر دیگر را هم باید بگیرم تا تو را تا دستشویی ببرد و کارهایت را بکند. گفتم شما یعنی نمی‌بینید که من از خانه تا اینجا خودم تنها آمده‌ام. از طبقه پایین تا اتاق شما تنها آمده‌ام و با ناراحتی از آنجا بیرون آمدم.»
لزوم افزایش مهارت‌های شغلی نابینایان
حسین نحوی‌نژاد معاون توانبخشی سازمان بهزیستی در گفت‌وگویی با خبرگزاری ایسنا با تاکید بر «مهارت‌آموزی» نابینایان از تاسیس «حدود ۵۰ مرکز مهارت‌آموزی خاص نابینایان در کشور» گفت که مهارت‌هایی مانند اپراتوری تلفن، منشی‌گری، فن بیان، معلمی و یا صنایع دستی را آموزش می‌دهند.
با این حال رضا ۲۴ ساله، ساکن شهر رشت و فارغ‌التحصیل کارشناسی علوم اجتماعی با انتقاد از فراهم نکردن آموزش‌های لازم برای افزایش مهارت نابینایان از سوی سازمان بهزیستی گفت: «بهزیستی کمکی برای مهارت‌زایی مانند آموزش جهت‌یابی، آموزش کامپیوتر یا زبان انگلیسی نمی‌کند. بسیاری از خانواده‌ها از سطح درآمد بالایی برخوردار نیستند تا کلاس‌های مهارت‌زایی خصوصی بگیرند، وظیفه بهزیستی است تا حداقل چنین آموزش‌هایی را از جمله آموزش جهت‌یابی ارائه دهد تا افراد وقتی برای کار به جایی می‌روند بلد باشند چطور بدون نیاز به شخص دیگری حرکت کنند.»
لزوم اجرای تعهدات پیشبینی شده در کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت
ماده ۲۷ کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت که مجلس ایران در سال ۱۳۸۷ آن را به تصویب رساند، ضمن الزام دولت‌ها به رفع هرگونه تبعیض بر اساس معلولیت در زمینه اشتغال، آنها را مکلف می‌کند که اقدامات لازم را در جهت افزایش مهارت‌های شغلی افراد دارای معلولیت از یک سو و دسترسیپذیر کردن محیط‌های کار از سوی دیگر به عمل آورند.
پویا، فعال حقوق افراد دارای معلولیت در پاسخ به این که ماده ۲۷ کنوانسیون تا چه حد در ایران اجرا می‌شود گفت: «همه تمرکز بهزیستی و خود افراد دارای معلولیت بر روی اجبار نهادها و سازمان‌ها به اجرای سهمیه سه درصد است در حالی که باید به افزایش مهارت افراد معلول و نیز مناسب‌سازی محیط‌های کار نیز توجه شود. مثلا یکی از دوستان نابینای ما در یک شرکت خصوصی استخدام شده بود ولی مدیران شرکت به دلیل ناآگاهی، اجازه نصب نرم‌افزار گویاساز ویژه نابینایان را بر روی کامپیوتر‌های شرکت نمی‌دادند. سوال این است که چطور انتظار دارند یک نابینا مثل بقیه همکارانش بتواند کار کند بدون این که امکانات مناسب برایش فراهم باشد.»
*این مطلب در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۹۷ به روز شد.
