سوال حقوقی شماره ۱۴: آیا فرزندان اتباع افغانستان که در ایران به دنیا آمده‌اند می‌توانند شناسنامه ایرانی بگیرند و در مدرسه ثبت نام کنند؟
سوال: ما در ساختمان محل سکونت‌مان یک نگهبان افغان داریم که ۲۰ سال است به عنوان مهاجر در ایران زندگی می‌کند و کارت اقامت دارد. دو فرزند دارد، ولی هیچکدام نه شناسنامه دارند و نه کارت اقامت قانونی. برای همین حتی نمی‌توانند به مدرسه بروند. خودش می‌گوید دلیلش این است که همسرش مدارک شناسایی درست و حسابی ندارد. می‌خواستم بدانم آیا راهی هست که بتواند برای بچه‌هایش شناسنامه بگیرد؟
پاسخ:
۱. امکان گرفتن شناسنامه.
اتباع افغانستان حاضر در ایران اغلب یکی از این سه وضعیت را دارند:
الف- پناهنده. برای اتباع خارجی که به عنوان پناهنده در ایران پذیرفته شده‌اند، یک کارت شناسایی صادر می‌شود که اصطلاحا به عنوان کارت آمایش شناخته می‌شود. برای این که فرزندان شخصی بتوانند کارت آمایش بگیرند، باید هم پدر و هم مادر کارت آمایش داشته باشند. به عبارت دیگر، اگر یکی از والدین به عنوان پناهنده کارت آمایش نداشته باشد، فرزندان آنها از وضعیت پناهندگی و مزایایی که برای پناهندگان در نظر گرفته شده محروم می‌شوند. از جمله این مزایا، حق اقامت دائم در ایران به شرط تمدید سالانه کارت آمایش است.
ب- اتباع خارجی دارای ویزای معتبر. کسانی که کارت آمایش ندارند، می‌توانند با گرفتن پاسپورت یا گذرنامه کشور خود (افغانستان) از سفارت ایران در کشور خود درخواست ویزا کنند و پس از گرفتن ویزا وارد کشور شوند. در این صورت اقامت آنها در طول اعتبار ویزا، اقامت قانونی خواهد بود.
پ- اتباع خارجی غیر مجاز. اگر شخصی نه کارت آمایش داشته باشد و نه پاسپورت و ویزای معتبر، حضور او در ایران غیر مجاز و اقامتش غیر قانونی خواهد بود.
بر طبق ماده ۹۷۶ قانون مدنی، هر تبعه بیگانه که در ایران متولد شده باشد، پس از رسیدن به سن ۱۸ سال و اقامت به مدت یک سال در ایران پس از آن ۱۸سال، میتواند درخواست تابعیت (گرفتن شناسنامه) را مطرح کند. پس اگر فرزندان شخص مورد سوال در ایران متولد شده باشند و به صورت قانونی در ایران اقامت کنند (یعنی با پاسپورت افغانستان و ویزای معتبر) و به سن ۱۸ سالگی رسیده و یک سال پس از آن هم در ایران اقامت داشته باشند می‌توانند تابعیت ایران را داشته باشند.
تا جایی که متن سوال نشان می‌دهد، کودکان مورد بحث به دلیل کامل نبودن مدارک مادر، کارت آمایش دریافت نکرده‌اند. اگر پدر برای خود و فرزندانش پاسپورت افغانستان و ویزای معتبر ایران دریافت نکرده باشد، فرزندان او در ایران اقامت قانونی ندارند و بنابراین فرض امکان گرفتن شناسنامه ایرانی بعد از رسیدن به ۱۸ سالگی منتفی است. بنابراین پیشنهاد می‌شود خانواده در اولین فرصت جهت گرفتن تذکره (مدرک هویتی افغانستانی معادل شناسنامه) به سفارت افغانستان یا کنسولگری افغانستان در محل اقامت خود مراجعه کنند. داشتن تذکره ثبت نام کودک را بسیار ساده‌تر می‌کند.
۲. امکان ثبت نام و تحصیل در مدارس ایران.
اما در ارتباط با امکان ثبت نام و تحصیل در مدرسه، در سال ۱۳۹۴ اعلام شد که بنا به دستور آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی، کودکانی که مدارک اقامت قانونی در ایران نداشته باشند نیز در مدارس ثبت نام شده و امکان ادامه تحصیل خواهند داشت. در عمل، ثبت نام این کودکان در مدارس ایرانی نیازمند طی مراحل اداری مختلف و در اغلب موارد پرداخت مبالغی تحت عنوان‌های مختلف به مدرسه است.
دانش‌‌آموزانی که دارای مدارک هویتی و اقامتی نامعتبر یا فاقد هرگونه مدارک هویتی و اقامتی معتبر هستند، فقط از طریق کارت ویژه حمایت تحصیلی برای اتباع خارجی (معروف به برگه آبی) که از سوی اداره کل امور اتباع خارجی وزارت کشور صادر می‌شود می‌توانند در مدارس رسمی ثبت‌نام و ادامه تحصیل دهند.
معمولا حوالی تابستان هر سال، یک دوره زمانی کوتاه مشخص می‌شود تا خانواده‌ها برای گرفتن کارت حمایت تحصیلی یا همان برگه آبی اقدام کنند. برای این کار، مراجعه متقاضی به دفاتر تعیین شده از سوی اداره اتباع که به عنوان دفاتر کفالت شناخته می‌شوند الزامی است. اثبات افغانستانی بودن کودک، دریافت گواهی سلامت و واکسیناسیون و تعیین پایه تحصیلی از جمله مراحل لازم است. در ضمن پیشنهاد می‌شود خانواده در اولین فرصت جهت گرفتن تذکره (مدرک هویتی افغانستانی معادل شناسنامه) به سفارت افغانستان یا کنسولگری افغانستان در محل اقامت خود مراجعه کنند. داشتن تذکره ثبت نام کودک را بسیار ساده‌تر می‌کند.
