از رهبر و رییس‌جمهور تا دادستان کل: رواج توهین به افراد دارای معلولیت توسط مسوولین
علیرغم چندین سال تلاش فعالان حقوق افراد دارای معلولیت و تشکل‌های آنها برای تغییر نگرش جامعه و گسترش احترام به کرامت افراد دارای معلولیت به عنوان بخشی از تنوع بشری، مقامات کشوری همچنان مکررا از معلولیت به عنوان ابزاری برای تحقیر یا توهین استفاده می‌کنند. در آخرین نمونه، محمدجعفر منتظری دادستان کل کشور برای توصیف غیر‌موثر و ناکارآمد بودن کانال مالی پیشنهادی اتحادیه اروپا موسوم به اینستکس، آن را به «ولد معلولی» تشبیه کرد که غرب می‌خواهد به دامن ایران بی‌اندازد و مقامات باید این «ولد معلول را به دامن نگیرند.»
استفاده از معلولیت به عنوان نماد بی‌فایده یا بی‌حاصل بودن، نشانه این است که به نظر دادستان کل کشور، یک فرزند دارای معلولیت، بدون فایده و ناکارآمد است و به همین دلیل، این اظهارات تحقیر و توهین به افراد دارای معلولیت تلقی می‌شود.
سخنان توهین‌آمیز محمدجعفر منتظری، کمتر از دو هفته پس از اظهارات بحث‌انگیز حسن روحانی رییس جمهور مطرح شد که از عنوان «معلولیت ذهنی» به عنوان نماد تصمیمات غیر‌عاقلانه و غیر‌منطقی استفاده کرد و گفت که «امروز کاخ سفید دچار معلولیت ذهنی شده و نمی‌داند چه کاری انجام می‌دهد». این در حالی است که نسبت دادن معلولیت‌های گوناگون به کسانی که آن معلولیت را ندارند، توهین به کسانی است که دارای آن معلولیت هستند زیرا گوینده در واقع می‌خواهد به نحوی تحقیر‌آمیز به مخاطب خود بگوید که مثلا «آنقدر غیر عاقلانه رفتار می‌کنی که گویا معلولیت ذهنی داری» یا «چنان واقعیت را نادیده می‌گیری که گویا «کور» هستی». همین ایراد به اشاره به جنسیت یا نژاد یا قومیت خاصی برای توهین به مخاطبی که از آن جنس یا نژاد یا قومیت نیست نیز وارد است و تحت عنوان جنسیت‌زدگی و نژاد‌پرستی از آن یاد می‌شود. در مورد افراد دارای معلولیت نیز از این رفتار تحت عنوان «ایبلیسم» (ablism) یا «غیر‌معلول‌سالاری» یاد می‌شود.
استفاده مسوولان جمهوری اسلامی از مفهوم معلولیت یا اشاره به انواع معلولیت برای توهین یا تحقیر، به این دو مورد محدود نمی‌شود. سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی نیز در اظهاراتی مشابه در شهریورماه سال ۱۳۹۶ در یک سخنرانی از لفظ «عقب‌مانده ذهنی» برای توهین و تحقیر رییس جمهور آمریکا استفاده کرد. در این اظهار نظر علاوه بر این که از معلولیت ذهنی به عنوان نماد رفتار غیر‌عاقلانه استفاده شده، لفظ «عقب‌مانده» به کار رفته که حتی برای توصیف افرادی که معلولیت ذهنی دارند نیز نباید استفاده شود و مدت‌هاست که در ادبیات رسمی منسوخ شده و به جای آن «معلولیت یا کم‌توانی ذهنی» به کار می‌رود. رهبر ایران در انتقاد از سیاست‌های آمریکا گفته بود: «[سخنان ترامپ] هم نشان‌دهنده‌ی این است که عصبانی‌اند، هم درمانده‌اند، هم از لحاظ فکری دچار مشکل و عقب‌ماندگی هستند. دچار سبک‌مغزی‌اند.»
تکرار اظهارات توهین‌آمیز از سوی مسوولان جمهوری اسلامی نسبت به افراد دارای معلولیت نشان می‌دهد که نه تنها اقدامات موثری در جهت ارتقا آگاهی عمومی در مورد افراد دارای معلولیت در سطح جامعه صورت نگرفته، بلکه مسوولانی که قرار است در این زمینه برنامه‌ریزی و سیاست‌گزاری کنند و مدافع حقوق افراد دارای معلولیت باشند، خود هنوز با نگاه سنتی و کلیشه‌ای به این قشر می‌نگرند و به آموزش و تغییر نگرش نیاز دارند. «احترام به کرامت ذاتی افراد دارای معلولیت» و نیز «احترام به تفاوت‌ها و پذیرش افراد دارای معلولیت به عنوان بخشی از بشریت و تنوع بشری» دو اصل بنیادین کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت سازمان ملل هستند که دولت‌های عضو از جمله ایران باید این اصول را در تمام اقدامات و برنامه‌های مربوط به این افراد مد نظر قرار دهند. همچنین بر طبق ماده ۸ کنوانسیون، دولت موظف است از طریق برگزاری کمپین‌های آگاهی‌بخشی، ارائه چهره فعال و برابر از افراد دارای معلولیت در رسانه‌ها، قرار دادن دروس مرتبط در نظام آموزشی، و برگزاری دوره‌های خاص آموزش بزرگسالان آگاهی جامعه را درباره حقوق و توانمندی‌های آنها افزایش دهد و با نگاه‌های کلیشه‌ای، باور‌ها و تعصبات نابجا و رویه‌های آسیب‌زا در این مورد مبارزه کند.
یک فعال حقوق افراد معلول در تهران در واکنش به این اظهارات به کمپین حقوق بشر ایران گفت: «این اظهارات توهین‌آمیز و آزاردهنده هستند و اگر در شبکه‌های اجتماعی بیان شده بودند، می‌توانستیم با گزارش نقض مقررات و به استناد توهین به یک اقلیت مورد حمایت، صفحه گوینده را در توییتر یا اینستاگرام مسدود کنیم. اما افسوس که نظام قضایی کشور ما هیچ برخوردی با چنین توهین‌هایی انجام نمی‌دهد بلکه طنز قضیه اینجا است که دقیقا دادستان کل کشور که مدعی‌العموم است و اگر جرمی بر خلاف مصالح عمومی اتفاق بی‌افتد باید از طریق ایشان پیگیر شد، خودش گوینده این اظهارات است. اینجا است که آن اصطلاح گندیدن نمک مصداق دارد.»
این فعال حقوق افراد دارای معلولیت که خود دارای معلولیت جسمی است در ادامه افزود: «من واقعا درک نمی‌کنم که مسوولان چه نیازی به ذکر چنین مثال‌هایی دارند. وقتی این اظهارات را می‌شنوم از این که بتوانم در کشور خودم به جایگاهی برابر با بقیه افراد برسم و روزی را ببینم که رویکرد جامعه نسبت به افرادی مانند من که دارای معلولیت هستند تغییر کرده نا‌امید می‌شوم. زیرا مردم دارند هر روز این حرف‌ها را از رسانه‌ها می‌شنوند و ذهنیت‌شان شکل می‌گیرد.»
وی در پاسخ به سوال کمپین در مورد این که برای جلوگیری از تکرار چنین مواردی چه می‌توان کرد گفت: «تنها راه آموزش است. البته ای کاش در انتخاب مسوولان به التزام آنها به احترام به حقوق گروه‌های مختلف جامعه بیشتر توجه می‌شد اما شاید عملی‌ترین راه این باشد که مسوولان مشاورانی از میان افراد دارای معلولیت برای خود انتخاب کنند تا در این گونه موارد به آنها مشورت بدهند که چرا بیان برخی اظهارات نادرست است. البته صدا و سیما، مطبوعات و آموزش و پرورش هم در مورد آگاه‌سازی جامعه مسوولیت دارند.»
واکنش‌های اجتماعی به اظهارات توهین‌آمیز دادستان کل
تعدادی از کاربران شبکه‌های اجتماعی شامل برخی فعالان شناخته شده حقوق افراد دارای معلولیت نیز به این اظهارات واکنش نشان دادند. حساب کاربری کمپین پیگیری حقوق افراد دارای معلولیت این اظهارات را «تحقیر و توهینی آشکار به افراد دارای معلولیت و والدینشان، ترویج معلول‌هراسی و نگرش منفی‌گرایانه نسبت به معلولیت توسط دادستان کل کشور» دانست. کاربری با نام بهنام نیز در این مورد نوشت: «رییس جمهور، صدا و سیما، دادستان…در این شرایط نابسامان و اوضاع سخت معیشت به جای حمایت از معلولان هرروز خبرهایی مبنی بر تحقیر و توهین به معلولان و خانواده هایشان میشنویم. چه خبر است در این مملکت؟»
مصطفی ترک‌همدانی، وکیل دادگستری در این باره در توییتی نوشت: «اینکه مدیران می‌توانند برخلاف اصل تفکیک قوا درباره هر چیز دیگری نظر دهند مبارکست؛ اما این همه مَثَل زیبا در فرهنگمان داریم. یعنی که چه ولد معلول را به دامن نگیرند؟ تصورش آزارم می‌دهد که مادری به دلیل معلولیت جسمی مهر فرزندی‌اش را نادیده انگارد و رهایش کند.»
انتقاد گسترده از نسبت دادن معلولیت ذهنی به مسوولان کاخ سفید توسط حسن روحانی
در پی اقدامات جدید آمریکا مبنی بر وضع تحریم‌های تازه علیه جمهوری اسلامی که شامل رهبر و نهاد‌های زیر نظر او می‌شود، حسن روحانی روز سه‌شنبه چهارم تیرماه در یک سخنرانی در جمع گروهی از مدیران ارشد نظام سلامت در وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی گفت: «آنها در همه داستان‌ها سرخورده شده‌اند، سرخورده شده بودند و اخیرا سردرگم هم شدند، کارهای عجیب و غریبی می‌کنند و من تا الان یاد ندارم کسی و کشوری از این دست کارها کرده باشد، این به‌خاطر سردرگمی بزرگی است و دچار ناتوانی شده‌اند. آنها دچار ناتوانی ذهنی شده‌اند و امروز کاخ سفید دچار معلولیت ذهنی شده و نمی‌داند چه کاری انجام می‌دهد.»
در پی این اظهارات که به دلیل نسبت دادن معلولیت ذهنی با هدف تحقیر و توهین به مسوولان ایالات متحده، نگاه تحقیر‌آمیز و انگ اجتماعی نسبت به افراد دارای معلولیت را ترویج می‌کند، فعالان حقوق افراد دارای معلولیت با انتشار مطالبی در شبکه‌های اجتماعی به انتقاد از حسن روحانی پرداختند. نگین حسینی، فعال حقوق افراد دارای معلولیت در تاریخ ۴ تیرماه ۱۳۹۸ در کانال تلگرام خود با استفاده از هشتگ «من‌معلولیت‌ذهنی‌دارم» نوشت: «مهم این نیست که هر کسی چه برداشتی از «معلول ذهنی» دارد، درست یا غلط، هیچ کس حق ندارد از این عبارت برای توهین و تحقیر استفاده کند. رییس جمهوری اسلامی ایران از تریبون رسمی استفاده کرده و به قصد تحقیر و تمسخر گفته کاخ سفید دچار معلولیت ذهنی شده است. این تشبیه پیش از آنکه توهین به سیاستمداران آمریکا باشد، توهین به مردم ایران و جمعیت قابل توجهی از افراد با معلولیت‌های ذهنی و خانواده‌ها و مدافعان حقوق آنهاست.»
رویا بابایی، روزنامه‌نگار و سردبیر ماهنامه پیک‌توانا نیز در تاریخ ۵ تیرماه ۱۳۹۸ در توییتر نوشت: «روحانی در تریبون رسمی کاخ سفید را دچار معلولیت ذهنی خواند، آن هم به قصد توهین و تمسخر! در حالی که کسی حق ندارد از این عبارت برای توهین و تحقیر استفاده کند. این تشبیه قبل از توهین به آمریکا، گل به خودی است. کاش دایره واژگانمان آنقدر وسیع بود که بتوانیم مطلب را با احترام به خود و سایرین بگوییم.»
وحید حجه‌فروش، مدیر کمپین آگاهی‌بخشی کاکتوس که با شعار «صداها و تصویرهایی از افراد دارای معلولیت برای بهبود زندگی همه افراد جامعه» فعالیت می‌کند، در ۴ تیرماه ۱۳۹۸ در کانال تلگرامی خود نوشت: «در دنیایی که رواج فرهنگ فراگیرسازی، اعتبار، افتخار و ارزش‌آفرینی برای حکومت‌ها و کشورها به شمار می‌آید، رییس جمهور منتخب ایران با به‌کارگیری ادبیات نادرست، در خلاف جهت این مسیر حرکت می‌کند. او که تحریم‌های دولت آمریکا علیه رهبری را فرصتی برای نشان دادن و تاکید بر همسویی با ارزش‌های نظام می‌یابد، از عبارت معلولیت ذهنی برای تمسخر و تحقیر دشمن استفاده می‌کند.»
کمپین پیگیری حقوق افراد دارای معلولیت نیز با انتشار ویدیویی از سخنرانی روحانی در تاریخ ۴ تیرماه ۱۳۹۸ در کانال تلگرامی و حساب توییتری خود نوشت: «تحقیر و توهین به افراد دارای ناتوانی و معلولیت ذهنی با انتساب این معلولیت به کاخ سفید و ترویج استفاده از واژه معلولیت برای تحقیر و توهین توسط رئیس جمهور.»
رواج ادبیات توهین‌آمیز حتی در میان متولیان حقوق افراد دارای معلولیت
علاوه بر مسوولان رده بالای نظام، نگاه تحقیر‌آمیز و کلیشه‌ای نسبت به افراد دارای معلولیت در میان افرادی که قانونا متولی تامین و ارتقا حقوق آنها در جامعه هستند نیز رایج است. در یکی از آخرین نمونه‌ها، وحید قبادی دانا رییس سازمان بهزیستی کشور در تاریخ ۱۱ اسفندماه ۱۳۹۷ پیشگیری از معلولیت را اولویت کار بهزیستی اعلام و تاکید کرد: «موتور تولید معلولیت در کشور باید متوقف شود.» البته عبارت «موتور معلولیت» بیش از یک‌بار توسط قبادی‌دانا ذکر شده است. رییس کنونی و نیز رییس سابق بهزیستی همچنین بارها با عبارت «پیشگیری از معلول‌زایی» از اولویت پیشگیری از معلولیت در سازمان بهزیستی سخن گفتند. این در حالی است که پیشگیری از معلولیت باید توسط نهاد‌هایی مانند وزارت بهداشت و با رعایت کرامت و حقوق افراد دارای معلولیت انجام شود. اولویت اصلی سازمانی که متولی اجرای قوانین حمایت از افراد دارای معلولیت است نباید این باشد که از به وجود آمدن آنها جلوگیری کند و از بحث تولد کودکان دارای معلولیت با عبارت تحقیرآمیزی چون «موتور تولید معلولیت» یا «معلول‌زایی» سخن بگوید.
مجید مزجی، دبیر کارگروه توانیابان کمیته اجتماعی شورای شهر تهران، در اظهارات خود در بهمن‌ماه سال ۱۳۹۷معلولیت افراد را به «کفاره گناهان» ربط داد و گفت: «حرف معلولین این است: ما از وضعیت خود به درگاه الهی شکایت نداریم و این مصائب را نعمت در لباس نقمت و موافق حکمت الهی می‌دانیم و انشاء‌الله کفاره‌ی گناهانمان می‌شود. ولی این موضوع وظیفه‌ی حاکمیت و مردم را ملغی نمی‌کند.» مطابق رویکرد اجتماعی و حقوق بشری به معلولیت که زیربنای کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت سازمان ملل را تشکیل می‌دهد، معلولیت یک پدیده اجتماعی است که ممکن است برای هر کسی رخ دهد و هیچ ارتباطی با رفتار شخص یا گذشتگان او ندارد. در حالی که اظهار نظر این مسوول شهری نادیده‌گرفتن چنین رویکردی و ترویج نگاه ترحمی، خرافی و تراژیک به معلولیت است که مطابق آن معلولیت یا تاوان گناهان گذشتگان است یا کفاره و از بین برنده آثار گناهان خود فرد.
در مردادماه ۱۳۹۷ حسن قاضی‌زاده هاشمی، وزیر وقت بهداشت در یک گفت‌وگوی تلویزیونی علنا از کم‌ارزش بودن زندگی افراد دارای معلولیت اس‌ام‌ای نسبت به بقیه شهروندان سخن گفت. او در یک گفتگوی تلویزیونی که اعتراضات فراوانی را به دنبال داشت در توجیه سیاست این وزارتخانه نسبت به صدها فرد دارای اس‌ام‌ای گفت: «این بیماری داروی‌اش یک میلیارد تومان است. بیشتر تحریک هم از جانب شرکتی ایجاد می‌شود که می‌خواهد وارد کند. حالا آیا مردم اجازه می‌دهند که برای افزایش دو سه سال عمر هر سال ما یک میلیارد تومان هزینه کنیم. اگر این اجازه می‌دهند معنی اش این است که ما باید از جای دیگری بزنیم.» او در ادامه این بیماری را به صراحت جز بیماری‌هایی دانست که نیازی به توجه ندارد و گفت: «ما از این بیماری‌ها زیاد داریم. هزینه فوق‌العاده زیاد و طول عمر پایین. حالا من مانده‌ام که شیر خشک تامین کنم یا کسی که کلا ممکن است این دارو طول عمرش را دو سال بیشتر کند. من اجازه دارم از جیب بقیه مردم بزنم برای این کار؟»
باید افزود که توهین به افراد دارای معلولیت خاص مقامات جمهوری اسلامی نیست. دونالد ترامپ هنگامی که هنوز کاندیدای رییس جمهوری بود، در آذرماه سال ۱۳۹۴ در یک گردهمایی انتخاباتی، به تمسخر سرژ کوالسکی، خبرنگار نیویورک تایمز، پرداخت و ادای او را درآورد. کوالسکی دارای معلولیت جسمی است و در اثر آن ضعف عضلانی و محدودیت های حرکتی دارد. این اقدام ترامپ با اعتراض وسیعی از مردم آمریکا و جهان در شبکه‌های احتماعی و مطبوعات روبرو شد.
