اخراج گسترده مهاجران اهل افغانستان؛ ننگی دیگر بر کارنامه حقوق بشری جمهوری اسلامی
پنجشنبه ۱۹تیر ۱۴۰۴ – پس از جنگ اخیر با اسرائیل، جمهوری اسلامی ایران دست به یکی از گسترده‌ترین و بی‌سابقه‌ترین کارزارهای اخراج دسته‌جمعی پناه‌جویان زده و صدها هزار مهاجر افغانستانی را به زور و اجبار وادار به بازگشت به کشورشان کرده است.
مقام‌های جمهوری اسلامی ایران، با سوءاستفاده از فضای پساجنگ، مهاجران افغانستانی را به جاسوسی یا همکاری با اسرائیل متهم کرده‌اند؛ اقدامی که تبعیض‌های دیرینه علیه جامعه مهاجران افغانستانی را تشدید کرده و آنها را در معرض خشونت‌های بیشتر و شدیدتر قرار داده است.
از ابتدای سال ۲۰۲۵ میلادی، بیش از یک میلیون مهاجر افغانستانی از ایران اخراج شده‌اند که نزدیک به ۶۰۰ هزار نفر فقط از ابتدای ماه ژوئیه به کشورشان بازگردانده شده‌اند. دست‌کم ۷۰ درصد این افراد به اجبار اخراج شده‌اند و نگران‌کننده‌تر این که حدود ۲۵درصد آنان را کودکان هستند.
به گفته اسفندیار آبان، پژوهشگر ارشد کمپین حقوق بشر ایران: «ایران در حال طرد کردن جامعه بزرگی اعم از مردان، زنان و کودکان بر مبنای تعصبات و محاسبات سیاسی است و آنها را به کشوری بازمی‌گرداند که جان و ابتدایی‌ترین حقوقشان در آن به‌طور فوری در معرض خطر است. این اخراج‌ها نقض فاحش حقوق بین‌الملل است. همه مهاجران و پناه‌جویان، فارغ از وضعیت مدارکشان، حق برخورداری از روند قانونی و حمایت در برابر بازگشت اجباری به مناطق ناامن را دارند.»
آبان افزود: «برای اکثر افغانستانی‌های مهاجر، اخراج به معنای بازگشت به خانه نیست، بلکه ورود به بحرانی است که در آن با کشوری ویران‌شده از جنگ و سرکوب مواجه می‌شوند. برای زنان و دختران وضعیت وخیم‌تر هم هست؛ آنها به زندگی زیر سایه حکومتی بازگردانده می‌شوند که عملاً زیست عمومی را از آنان دریغ کرده است. این فقط اخراج نیست بلکه حکم مرگ آزادی، آموزش و آینده آنان است.»
مقام‌های جمهوری اسلامی ایران از فضای جنگ سوءاستفاده کرده و سرکوب گسترده‌ای را علیه مهاجران افغانستانی و دیگر اقلیت‌ها آغاز کرده‌اند؛ از بازداشت‌های گسترده و اتهام‌های بی‌اساس جاسوسی برای اسرائیل گرفته تا تسریع در روند اخراج‌های خودسرانه. رسانه‌های وابسته به حکومت هم آشکارا با زبانی تحقیرآمیز به مهاجران و پناه‌جویان افغانستانی و سایر اقلیت‌ها برچسب «خائن» زده‌اند، اقدامی که سویه دیگر از تبعیض و خشونت سازمان‌یافته علیه آنها را نشان می‌دهد.
آبان تأکید کرد: «آنچه امروز شاهد آن هستیم فقط یک بحران مربوط به پناه‌جویان نیست، بلکه کارزاری‌ست نظام‌مند برای قربانی کردن و مجازات جمعی. تلاشی برای پاک‌سازی یک جمعیت کامل با روش مقصرجلوه دادن مهاجران و انداختن تمام قصور و ضعف‌های حکومت بر گردن آنها.»
کمپین حقوق بشر ایران هشدار می‌دهد که اخراج بیش از یک میلیون نفر در چنین بازه زمانی کوتاه، نشانه‌های جدی نقض فاحش قوانین بین‌المللی است. اخراج‌های جمعی بدون بررسی موردی و دسترسی به حقوق قانونی، نقض اصول دادرسی عادلانه و مصداق «اخراج دسته‌جمعی» است که برابر ماده ۱۳ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی که دولت ایران نیز آن را امضا و متعهد به اجرای آن شده ممنوع است.
علاوه بر این، بازگرداندن اجباری مهاجران اهل افغانستان به‌ویژه زنان، کودکان شهروندانی که دهه‌هاست در ایران زندگی می‌کنند نقض آشکار اصل «منع بازگشت اجباری» (non-refoulement) است. این اصل که هم در حقوق عرفی و هم در معاهدات بین‌المللی نهادینه شده، دولت‌ها را از بازگرداندن افرادی که با خطر شکنجه، آزار یا نقض جدی حقوق بشر روبه‌رو هستند، منع می‌کند.
به گفته سعید دهقان، وکیل حقوق بشری و عضو کانون بین‌المللی وکلا «با توجه به گستردگی، خشونت و ماهیت نظام‌مند این اخراج‌ها، به‌ویژه اگر همراه با ضرب‌وشتم، مصادره اموال و بازداشت‌های خودسرانه باشد، ممکن است بتوان آن را در چارچوب جنایت علیه بشریت بررسی کرد.»
کمپین حقوق بشر ایران از مقام‌های جمهوری اسلامی ایران می‌خواهد که:
به تعهدات خود در شناسایی و حمایت از متقاضیان پناهندگی عمل کنند؛
- به اخراج‌های خودسرانه و بی‌ضابطه که پایان دهند و فرآیند غربالگری و رسیدگی قانونی مناسب را تضمین کنند؛
- از انتشار گزارش‌های تحریک‌آمیز علیه مهاجران اهل افغانستان و سایر اقلیت‌ها در رسانه‌ها جلوگیری کنند؛
- به بازداشت‌های غیرقانونی، نابودی مدارک هویتی افغانستانی‌ها و مصادره غیرقانونی خانه‌هایشان پایان دهند.
کمپین حقوق بشر ایران همچنین از سازمان ملل، دولت‌ها و نهادهای کمک‌رسان بین‌المللی می‌خواهد که هر چه سریع‌تر از دولت جمهوری اسلامی ایران بخواهند:
- به بازگرداندن اجباری شهروندان اهل افغانستان به کشوری که تحت حکومت طالبان جان و حقوقشان در آن در معرض خطر جدی است، پایان دهد؛
- بودجه اضطراری برای کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان (UNHCR) جهت رسیدگی به نیازهای پناه‌جویان در داخل افغانستان و در مناطق مرزی افزایش یابد.
اخراج افغانستانی‌هایی که اقامت قانونی دارند؛ نابودی مدارک به دست مقام‌های جمهوری اسلامی
در پی اعلام رسمی مقام‌های جمهوری اسلامی، دستور اخراج فوری مهاجران اهل افغانستان در ایران صادر و به نیروهای انتظامی ابلاغ شد. به نوشته رسانه‌های حکومتی ایران «بر اساس سیاست‌های ابلاغ شده به فرمانده انتظامی کشور همه اتباع غیر مجاز باید ایران را ترک کنند».
احمدعلی گودرزی فرمانده مرزبانی فراجا نیز درباره این دستور گفت: «ساماندهی اتباع غیرمجاز خواست عمومی مردم است. ضمناً، طبق دستور، هر گونه منزل و ملکی که به افغانی‌ها اجاره داده شود، قولنامه آن باطل است. و ملک مزبور نیز پلمپ و مهر و موم و مصادره می‌شود».
سازمان بین‌المللی مهاجرت روز دوشنبه اعلام کرد که پیش از فرا رسیدن مهلت تعیین شده از سوی حکومت جمهوری اسلامی ایران برای برگشت مهاجران بدون مدرک، تنها در ماه جون بیش از ۲۳۰ هزار مهاجر از ایران به افغانستان برگشتند و اکثر آنها اخراج شده‌اند.بازگشت‌ها پس از جنگ ایران و اسرائیل به‌طور چشمگیری افزایش یافته و روز اول ماه جولای بیشترین آمار ثبت شده، با بیش از ۴۳ هزار نفر —هشت برابر میانگین روزانه اوایل سال جاری—به ثبت رسیده است. گزارش‌هایی مبنی بر برخورد با کسانی که مدارک قانونی داشتند نیز منتشر شده و برخی می‌گویند که مأموران مرزی مدارکشان را پاره کرده‌اند.
کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان (UNHCR) نسبت به بحران انسانی در حال رشد درباره بازگشتی‌های افغان هشدار داده و تأکید کرده است که بسیاری از این بازگشت‌ها داوطلبانه نیستند. این نهاد اعلام کرده که با کمبود شدید منابع مالی مواجه است و ممکن است به‌زودی مجبور به توقف فعالیت‌هایش شود.
«بعد از مرز نمی‌دانی چه چیزی در انتظار توست»
داوود، شهروند اهل افغانستان که سال‌هاست به همراه خانواده خود در یکی از شهرهای ایران زندگی می‌کند و فارغ‌التحصیل یکی از دانشگاه‌های شناخته شده ایران است، در شرح وضعیت کنونی به کمپین حقوق بشر ایران گفت: «وضعیت واقعا وحشتناک است. من خیلی‌ها را میشناسم که وقتی به دست ماموران افتادند با برخوردهای خیلی خشن روبرو شدند. حتی افراد مسن و زنان را کتک زدند. بعضی وقت‌ها جوری که ماموران با مهاجران افغانستانی برخورد می‌کنند شبیه برخورد با مجرمان است».
داوود با اشاره ناامیدی بسیاری از مهاجران که مجبور به بازگشت شده‌اند، می‌گوید: «مساله فقط اخراج نیست، سوال اصلی این است که بعد از عبور مرز چه چیزی در انتظار آنهاست؟»
داوود درباره این که این موج برخوردهای چه تاثیری در زندگی روزمره مهاجران داشته است، می‌گوید: «متاسفانه بخش مهمی از ستیزی که با افغانستانی‌ها هست مربوط به روشی است که حکومت خود به دنبال آن است یعنی مجبور کردن مردم ایران برای برخورد با شهروندان اهل افغانستان. شما ببینید در همین دستور جدید کسانی که به افغان‌ها خانه و اتاق اجاره می‌هند هم تهدید شدند».
به گفته داوود «می‌دانم که خیلی‌ها حتی با وجود داشتن ویزا و مدارک هویتی ردمرز شده‌اند و هیچ کس جوابگوی آنها نیست. حتی شنیدم که وقتی یکی از این افراد مدارک و ویزای خود را به ماموران نشان داده، ماموران پاسپورت و ویزایش را پاره کردند».
به گفته داوود «هرچند تعداد زیادی از مهاجران در استان‌های شرقی ایران ساکن هستند و طبیعتا برخورد با آنها شدیدتر و گسترده‌تر هم هست اما من اخبار زیادی شنیدم که مثلا برخورد با مهاجران در کرمانشاه هم خیلی شدید و گسترده بوده است. مثلا یکی از مواردی که درباره آن شنیدم موضوع مصادره و تاراج اموال کسانی بود که مجبور به ترک محل زندگی‌شان شده بودند».
«شما خیلی پررو شدید و اصلا حق‌تان است که سیم‌کارت نداشته باشید»
دانیال، شهروند ۴۸ ساله اهل افغانستان و دانش‌آموخته رشته روانپزشکی است که به همراه مادر و برادرش ۳۰ سال پیش به مهاجرت کرده و زندگی‌ش را در ایران ساخته است.
«من در اوایل سال جدید میلادی از یک دانشگاه در آلمان پذیرش گرفتم و مشغول انجام کارهای مربوط بودم. به دلیل اینکه مهاجران اهل افغانستان نمی‌توانند مالک سیم‌کارت تلفن و اینترنت باشند خیلی نگران بودم که در بحبوحه کارهای مربوط به دانشگاه سیم کارت و اینترنتم قطع شود بنابراین چندتا سیم‌کارت داشتم که اگر هرکدام قطع شد بتوانم از دیگری استفاده کنم. تقریبا اواسط اسفندماه بود که در یک فاصله زمانی کوتاه تمام سیم‌کارت‌های من را قطع کردند. هیچ‌کس هم پاسخگوی ما نبود. بارها به ما گفتند که فلان کد را بگیریم و اینها ولی هیچ فایده‌ای نداشت. این ماجرا خیلی کلافه‌کننده است. من حتی با دانشگاه مکاتبه کرده بودم و درخواست داده بودم که دیرتر سر کلاس‌ها حاضر شوم و به صورت آنلاین بعضی درس‌ها را بخوانم.»
«در واقع فشارها بر مهاجران از همان وقت‌ها شروع شده بود؛ وقتی به ادارات مراجعه می‌کردیم به غیرانسانی‌ترین شکل ممکن با ما برخورد می‌کردند. مثلا ساعت‌ها در آفتاب معطل می‌گذاشتند و آخر سر هم هیچ جوابی درستی نمی‌دانند. مسئله اینجاست که این برخوردهای توهین‌آمیز فقط در ادارات دولتی نبود. مثلا چند روز پیش وقتی سیم‌کارت مادر ۷۰ ساله‌ام را قطع کرده بودند رفتیم به یک شرکت تلفن خصوصی (ایرانسل) که ببینیم می‌توانیم سیم کارت دیگری بگیرم یا نه. هوا به شدت گرم بود و با اینکه خود مغازه و صندلی‌های مراجعین کاملا خالی بود و فضای داخل هم خنک بود به مدت سه ساعت همه ما را زیر آفتاب در صف نگه داشته بودند و یکی یکی به داخل میفرستادند وقتی به نگهبان در اعتراض کردم با لحن به شدت توهین‌آمیزی گفت شماها خیلی پررو شدید و اصلا حق شماست که سیم‌کارت نداشته باشید».
«هیچ امکانی برای کار کردن نیست»
دانیال درباره تاثیرات قوانین جدید در زندگی روزمره‌اش به کمپین حقوق بشر ایران می‌گوید: «من تقریبا از ۱۲ سال پیش و بعد از پایان تحصیلات دانشگاهی وارد کار درمان شدم. در تمام این سال‌ها مشکل خاصی با سازمان نظام پزشکی و سازمان نظام روانپزشکی ایران نداشتم. تا اینکه دولت جدید در ایران روی کار آمد و همزمان موج رسانه‌ای شدیدی در شبکه‌های اجتماعی علیه مهاجران اهل افغانستان زیاد شد. به مرور می‌دیدم که حتی رفتار همکارانم در کلینیک پزشکی که مشغول به کار بودم با من تغییر کرد و از طرف سازمان نظام روانپزشکی چندباری تلفن داشتم و سوالاتی درباره مدارک اقامتی و اینگونه مسائل پرسیدند تا اینکه در بهمن‌ماه از طرف سازمان نظام پزشکی با من تماس گرفتند و گفتند که احضار شدم و در آنجا گفتند که دیگر اجازه کار در کلینک‌ها و مراکز درمانی ندارم و به معنایی اجازه کارم را باطل کردند. بعد از آن از طریق یکی از دوستان سابق دانشگاه که یک کلینیک پزشکی داشت مشغول به کار شدم اما بعد از حدود یک ماه ماموران نظام پزشکی متوجه شدند و مجبور شدم از آنجا هم بیرون بیایم. بعد از آن در این ماه‌های گذشته در کلینک‌های متفاوتی به صورت پاره‌وقت کار میکردم اما در حال حاضر و با شدت گرفتن برخوردها با صاحبان و مدیرانی که مهاجران افغانستانی را استخدام می‌کنند، باعث شده که در حال حاضر هیچ‌جا امکان کار نداشته باشم».
تلاش حکومت برای گذاشتن بار نارضایتی گسترده بر دوش جامعه مهاجر افغانستانی
دانیال با اشاره به اینکه بیش از ۳۰ سال در ایران زندگی کرده و اینجا را سرزمین خود می‌داند گفت: «در تمام این سال‌ها درس خواندم و در یکی از بهترین دانشگاه‌های ایران مدرک تحصیلی عالی دارم. چندین مقاله علمی در مجله‌های معتبر دانشگاهی منتشر کردم اما هیچ‌کدام از اینها برای مقام‌های دولتی ارزشی ندارد.»
«من دوستان بسیار خوب ایرانی دارم که تمام زندگی‌ام را با آنها ساخته‌ام. میبینم که چقدر جامعه ایرانی زیر سرکوب و فشار بوده و چقدر مردم خسته و ناراضی هستند. حاکمیت جمهوری اسلامی می‌خواهد بار این نارضایتی گسترده را بر دوش جامعه مهاجر افغانستانی بگذارد و به هر شکلی دلیل بسیاری از این بحران‌ها و نارضایتی‌های اجتماعی را به گردن جامعه مهاجران افغانستانی بیندازد».
«یک موضوع دیگر که بعد از دستور جدید دولت درباره اخراج مهاجران خیلی نگران‌کننده شده مساله خانه و اجاره محل زندگی است. من خیلی‌ها را میشناسم که در یک فاصله زمانی کوتاه مجبور شدند خانه و محل زندگی‌شان را ترک کنند و صاحب‌خانه مجبورشان کرده که خانه را ترک کنند. ما (من و مادرم) در بهمن‌ماه خانه‌‌ای اجاره کردیم و قرداد ۱ ساله بستیم اما همین چند روز پیش صاحب‌خانه آمد و گفت که یا باید خانه را تا ماه آینده تخلیه کنید و یا ۱۸ میلیون تومان به اجاره اضافه کنید. حالا تصور کن در این شرایط بد اقتصادی و اینکه من نمی‌توانم کار کنم چطور باید این هزینه را تامین کرد؟»
«کودکان افغانستانی از ترس بازداشت از خانه خارج نمی‌شوند»
دانیال درباره رفتار ماموران با مهاجران افغانستانی می‌گوید: «چیزهایی که من شنیدم رفتار ماموران جمهوری اسلامی در لب مرز با مهاجران بسیار بد و خشن است یعنی با کسانی که در حال اخراج از کشور هستند! از خیلی‌ها شنیدم که حتی اجازه خارج کردن مبالغ کم پول نقد هم به افراد ندادند. کلا رفتاری شبیه رفتار با مجرمان صورت گرفته است.»
دانیال درباره تاثیر این برخوردها با کودکان اهل افغانستان به کمپین حقوق بشر ایران می‌گوید « در اطراف من خانواده‌های زیاد اهل افغانستان هستند که کودکان خردسال و نوجوان دارند. بعد از اعلام این دستور جدید برای اخراج مهاجران خیلی از کودکان از ترس بازداشت دیگر به خیابان نمی‌روند و حتی مثلا بچه‌های برادر من برای دیدار با مادربزرگشان با اینکه خانه‌های ما بهم نزدیک است، از خانه خارج نمی‌شوند. این تاثیر ترس از دیده شدن در جامعه به اضافه فضای بسیار ضد مهاجری که در فضای مجازی وجود دارد بسیاری از کودکان را با تروماهای جدی روحی و روانی روبرو می‌کند».
اخراج دسته‌جمعی نقض آشکار و فاحش حقوق بین‌الملل است
اخراج اجباری صدها هزار مهاجر اهل افغانستان نه‌تنها مصداق «اخراج دسته‌جمعی» است که بر اساس ماده ۱۳ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (ICCPR) ممنوع شده، بلکه با اصل «عدم بازگرداندن اجباری» (non-refoulement) نیز مغایرت دارد، زیرا این افراد به کشوری بازگردانده می‌شوند که در آن با نقض‌های جدی حقوق بشر روبه‌رو خواهند شد. افزون بر این موارد، این اقدام نقض جدی دیگر قوانین و معاهدات بین‌المللی نیز به شمار می‌رود.
سعید دهقان، وکیل حقوق بشر و عضو اتحادیه بین‌المللی وکلا درباره موارد نقض حقوق بشری علیه مهاجران اهل افغانستان در ایران و تخلفات شدید حکومت جمهوری اسلامی از حقوق بین‌الملل را به شرح زیر توضیح داد.
تبعیض نژادی و اعمال خشونت علیه اقلیت‌ها
«بازنمایی مهاجران اهل افغانستان به‌عنوان ‘جاسوسان اسرائیل’ همراه با نفرت‌پراکنی در رسانه‌های وابسته به حکومت، به‌وضوح مصداق تحریک به تبعیض نژادی و خشونت است. این اقدام بر اساس ماده ۲۰ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی ممنوع است و در نتیجه، تخلفی روشن از تعهدات حقوقی بین‌المللی ایران محسوب می‌شود.»
محرومیت از حقوق پایه‌ای
«دهه‌هاست که مقام‌های جمهوری اسلامی ایران از تدوین قوانین و اجرای آن در جهت رسیدگی به وضعیت مهاجران اهل افغانستان سرباز زده است؛ از جمله محروم کردن آنها از ثبت‌نام برای مدارک هویتی، خدمات بانکی و آموزش، موجب شده تا بسیاری از آنها عملاً بدون تابعیت شوند. این رفتار مصداق نقض چندین کنوانسیون بین‌المللی است و بستری برای سلب نظام‌مند حقوق آنها را فراهم کرده است.»
خطر ارتکاب جنایت علیه بشریت
«با توجه به گستردگی، خشونت، و ماهیت نظام‌مند این اخراج‌ها، ممکن است بتوان آنها را در زمره جنایات علیه بشریت در نظر گرفت.»
بازگشت به افغانستان تحت حکومت طالبان؛ نگرانی از شعله‌ور شدن یک بحران حقوق بشری
مهاجران و پناه‌جویان اهل افغانستان در ایران—از جمله بسیاری که در همین کشور متولد و بزرگ شده‌اند—با تبعیض حقوقی ریشه‌دار مواجه‌اند. آنان هیچ مسیر قانونی برای دریافت تابعیت ندارند. در بسیاری مناطق امکان افتتاح حساب بانکی یا اجاره خانه ندارند و تنها می‌توانند مشاغل پرخطر و کم‌درآمد را انتخاب کنند. همچنین امکان استفاده از روندهای قانونی برای ثبت درخواست پناهندگی یا اقامت برایشان بسیار محدود است و در نتیجه، در برابر اخراج‌های گسترده و ناگهانی، عملا ناتوان‌اند.
از سوی دیگر، مهاجران افغانستانی به کشوری بازگردانده می‌شوند که تحت سلطه طالبان گرفتار چندین بحران همزمان است. این مهاجران و پناه‌جویان با خطر دائمی بازداشت خودسرانه، آزار و اذیت مقام‌های طالبان و سرکوب شدید؛ به‌ویژه زنان و دختران؛ مواجه‌اند. بسیاری از آنها دسترسی اندک یا هیچ دسترسی‌ای به غذا، سرپناه و خدمات اولیه ندارند و به اجبار مناطقی بازمی‌گردند که پیش از این هم گرفتار فقر و بی‌خانمانی بوده‌اند.
وضعیت برای کودکان بدون سرپرست و زنان مجرد به‌ویژه وخیم است، چرا که طبق سیاست‌های طالبان، برای سفر باید حتما با یک سرپرست مرد همراه باشند. قوانین تبعیض‌آمیز جنسیتی طالبان علیه زنان و دختران، به معنای آن است که زنانی که به افغانستان بازگردانده می‌شوند، از حقوقی چون کار، تحصیل، رفت‌وآمد آزاد و حتی دسترسی به خدمات درمانی محروم خواهند شد.یک مادر افغان که به‌تازگی به همراه نوزادش بازگردانده شده می‌گوید:
«به من گفتند: ‘تو واجد شرایط نیستی. مردی همراهت نیست.’ اما نوزاد من فقط چهار روزش است. کجا باید بروم؟»
