ادعاهای متکی به آمارهای غیرواقعی توسط عراقچی درباره اخراج پناهندگان افغانستانی نقض حقوق بین‌الملل است
*این مطلب در تاریخ ۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۸ به روز شد.
اظهارات اخیر عباس عراقچی معاون وزارت خارجه مبنی بر این که در صورت ادامه کاهش درآمد دولت در نتیجه تحریم‌ها، از پناهندگان افغان در ایران خواهد خواست که از کشور خارج شوند، به معنی تهدید دولت به ارتکاب نقض حقوق بین‌الملل و از جمله کنوانسیون ۱۹۵۱ راجع به وضعیت پناهندگان است.
عباس عراقچی، معاون سیاسی وزارت خارجه در اظهاراتی که شامگاه چهارشنبه ۱۹ اردیبهشت به وقت ایران از شبکه دوم تلویزیون پخش شد گفت: «اگر تحریم‌ها اثر کند و فروش نفت ایران به صفر برسد، ممکن است از برادران و خواهران افغانستانی‌مان بخواهیم ایران را ترک کنند. اینکه کجا بخواهند بروند انتخاب با خودشان است.» عراقچی مدعی شد این سخنان را در تبیین اظهارات رییس جمهور حسن روحانی بیان مطرح کرده است. پیشتر روحانی طی نامهای خطاب به قدرت‌های اروپایی هشدار داده بود که با برآورده نشدن منافع ایران در قالب توافق هسته‌ای، ایران نمی‌تواند هزینه مبارزه با قاچاق مواد مخدر، مسایل امنیتی و پذیرش پناهجویان را بپردازد؛ مسایلی که به گفته آقای روحانی به امنیت اروپا ارتباط دارند. آقای روحانی گفته است ایران با پذیرش پناهجویان و مهاجران مانع از حرکت «سیل مهاجرین» به سوی اروپا می‌شود.
بررسی‌های کمپین حقوق بشر در ایران نشان می‌دهد که اظهارات آقای عراقچی در خصوص خدمات ارائه شده به پناهندگان افغانستانی و میزان هزینه‌ای که برای آنها مصرف می‌شود خلاف واقع است. حتی اگر ارقامی که او به آنها اشاره کرده صحیح باشد، مشکلات اقتصادی نمی‌تواند مبنایی برای اخراج دسته‌جمعی افرادی باشد که قانونا درخواست پناهندگی آنها قبول شده و اجازه اقامت در ایران را دارند. تنها در صورتی که یک فرد پناهنده مرتکب جنایت مهمی شود یا وجود او برای امنیت ملی خطرناک باشد، می‌توان پس از رسیدگی بر طبق اصول دادرسی منصفانه، حکم اخراج او را صادر و پس از دادن مهلت برای تقاضای تجدیدنظر و یافتن کشور جایگزین، او را وادار به ترک کشور کرد. در مورد سایر مهاجران نیز رعایت حقوق بنیادین بشر از جمله حق حیات، در امان بودن از شکنجه و بدرفتاری و مصون بودن اموال ضروری است.
در صورتی که ایران تهدید خود را در این مورد عملی کند، مرتکب اخراج غیر‌قانونی و دسته‌جمعی پناهندگان شده‌است که نقض تعهدات بین‌المللی این کشور را به دنبال خواهد داشت. بر طبق مواد ۳۲ و ۳۳ کنوانسیون ۱۹۵۱ راجع به وضعیت پناهندگان که ایران نیز متعهد به اجرای آن است، هیچ پناهنده‌ای را نمی‌توان از کشور اخراج کرد مگر آن که مرتکب جرم یا جنایت مهم شده باشد یا وجودش نظم عمومی و امنیت ملی را به خطر اندازد. در صورتی که اخراج یک پناهنده به دلایل بالا ضروری باشد، باید این تصمیم بر اساس قانون و توسط مراجع صلاحیت‌دار و در مورد هر فرد به صورت جداگانه گرفته شود. همچنین پناهنده‌ای که حکم اخراجش صادر می‌شود باید حق تجدید نظرخواهی داشته باشد و اگر اخراج او قطعی شود باید فرصت یابد که اجازه ورود به یک کشور دیگر را کسب کند و در هنگام ترک کشور، اموال و دارایی خود را همراه ببرد. بنابراین، اعلام این که پناهندگان افغانستانی که به صورت قانونی در کشور حضور دارند باید به دلیل مشکلات اقتصادی و تحریم‌ها کشور را ترک کنند، اخراج دسته‌جمعی و غیر‌قانونی خواهد بود و با هیچ یک از استاندارد‌های بین‌المللی مطابقت ندارد.
اظهارات عباس عراقچی همچنین واکنش‌هایی را در میان مقامات دولت افغانستان به دنبال داشت. سیدحسین عالمی بلخی، وزیر مهاجرین افغانستان این اظهارات را “ناسنجیده، تحریک کننده و در تضاد با تعهدات بین‌المللی ایران” خوانده است. وی با انتشار یادداشتی در صفحه فیسبوکش ضمن سپاسگزاری از مردم ایران گفته که اقشار مختلف جامعه ایران به “عراقچی جواب منفی داده و از مهاجران افغانستان حمایت کردند.” به علاوه، به گزارش اسپوتنیک به نقل از طلوع نیوز، صبغت احمدی، سخنگوی وزارت امور خارجه افغانستان روز ۲۰ اردیبهشت در واکنش به اظهارات اخیر عباس عراقچی، معاون وزارت امور خارجه ایران گفت که تهران باید با مهاجرین افغان مسئولانه برخورد کند.
در پی این واکنش‌ها، عباس عراقچی در یک گفتگوی تلفنی که ۲۱ام اردیبهشت از شبکه سوم تلویزیون جمهوری اسلامی پخش شد، تصریح کرد که از صحبت‌هایش در مورد اتباع افغان سوء برداشت و سوء تفاهم بزرگ شده است. وی افزود که «مشکل آوارگی افغان‌ها غربی‌ها هستند نه دولت و ملت ایران. آنها در این کشور جنگ به راه انداخته‌اند و مسبب آوارگی مردم افغانستان هستند.» عراقچی تاکید کرد: در چنین شرایطی نباید انتظار داشته باشند که فقط ایران هزینه های این کار را پرداخت کند. ما تاجایی که بتوانیم حتما این کار را انجام خواهیم داد. در حالی که ایران را تحریم کرده و آمریکا سیاست “نفت صفر” را در قبال جمهوری اسلامی دنبال می کند، توقع دارند همه هزینه ها را ما پرداخت کنیم.» عراقچی ضمن اشاره به این نکته که بحث مهاجرت یک مسوولیت بین‌المللی است، دو گزینه را برای اروپا مطرح کرد: «یا اینکه هزینه‌های این مهاجران و پناهجویان را پرداخت کنند یا پذیرای بخشی از آنها در خاک خود باشند.»
اما در اظهارات تکمیلی عراقچی نیز هیچ اشاره‌ای به تعهدات بین‌المللی ایران در قبال پناهندگان وجود ندارد و صرفا از منظر لطف و مساعدت دولت ایران با موضوع برخورد شده‌است. در حقیقت، آقای عراقچی در اظهارات تازه خود نیز به استفاده از مساله پناهندگان به عنوان یک اهرم فشار در موازنات سیاسی ادامه داده و به هیچ عنوان نگاه حقوق بشری به قضیه نداشته‌است.
حدود سه میلیون افغانستانی در ایران زندگی می‌کنند که حدود یک میلیون نفر از آنها، پناهندگان ثبت شده و دارای مجوز قانونی اقامت در ایران موسوم به کارت آمایش هستند. علاوه بر این، حدود دو میلیون نفر افغانستانی نیز با ویزای موقت و یا به صورت غیر قانونی در ایران حضور دارند. البته مشکلات اقتصادی، کمبود شغل و کاهش ارزش ریال که هم‌اکنون هر دو هزار ریال ایران معادل یک افغانی (واحد پول افغانستان) است از سال گذشته بسیاری از افغانستانی‌های ساکن ایران را وادار به خروج از کشور کرده بود. به طوری که به گزارش عصر ایران به نقل از سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM)، در طول هفت ماه نخست سال ۲۰۱۸ میلادی (۱۱ دی ۱۳۹۶) تا ماه اوت (مرداد ۹۷) بیش از ۴۶۳ هزار مهاجر افغان ساکن در ایران به دلیل وخامت اوضاع اقتصادی و کاهش ارزش پول ملی ایران به کشورشان بازگشته‌اند و روند بازگشت آنها همچنان ادامه دارد.
غیر واقعی بودن اظهارات عراقچی در خصوص وضعیت افغانستانی‌ها در ایران
عباس عراقچی در توجیه ضرورت خروج افغانستانی‌ها از کشور در صورت ادامه مشکلات اقتصادی و به صفر رسیدن درآمد نفت، اطلاعاتی را مطرح کرده که با مستندات موجود در خصوص وضعیت موجود هماهنگ نیست و به همین جهت با اعتراض شدید کاربران از جمله مهاجران افغانستانی ساکن ایران روبرو شده است.
عراقچی گفت که حدود ۴۶۰ هزار دانش‌آموز افغانستانی به صورت رایگان در ایران تحصیل می‌کنند که برای هر کدام سالانه ۶۰۰ یورو هزینه می‌شود. اما مهر ماه ۱۳۹۷، وحید یعقوبی، معاون هماهنگی و نظارت امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور وزارت آموزش و پرورش سرانه هزینه یک دانش آموز را دو میلیون و ۳۰۰ هزار تومان اعلام کرد و افزود: «هزینه دانش‌آموزان اتباع خارجی که در ایران مشغول به تحصیل هستند هزار میلیارد تومان است.»
عراقچی همچنین گفت که افغان‌ها دو میلیون فرصت شغلی را در بازار ایران اشغال کرده‌اند و سالانه حدود پنج میلیارد یورو از کشور خارج می‌کنند. اما خروج سالانه پنج میلیارد یورو از ایران به این معناست که بر پایه نرخ ۱۷ هزار و ۵۰۰ تومانی یورو، هر کارگر افغانستانی ماهانه حدود ۳ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان پس‌انداز دارد؛ رقمی که با توجه به شرایط اقتصادی ایران تحقق آن بسیار دشوار به نظر می‌رسد.
یکی دیگر از نکات بحث‌انگیزی که عراقچی مطرح کرد این بود که برای تحصیل هر تبعه افغانستان در دانشگاه‌های ایران سالانه ۱۵ هزار یورو هزینه می‌شود. در صورتی که اولا ایران حق تحصیلات عالی را از پناهندگان افغانستانی سلب می‌کند، زیرا اگر کسی که دارای وضعیت پناهندگی است بخواهد در ایران به دانشگاه برود باید از وضعیت پناهندگی انصراف بدهد، ایران را ترک کند و با دریافت گذرنامه افغانستان و ویزای تحصیلی در ایران، به عنوان دانشجوی خارجی درس بخواند و شهریه تعیین شده برای دانشجویان خارجی را بپردازد. علیرضا احمدی، یک کاربر افغانستانی در توییتی تجربه خود را چنین شرح داد: «در طول ۴ سال تحصیلم در دانشگاه بین المللی قزوین (ایران) رشته شیمی محض، ۴۰۰۰ یورو شهریه پرداخت کرده‌ام، و در دوران مدرسه نیز کامل شهریه را به نامهای مختلف از من گرفته‌اند. بماند که برای تمدید اقامت، مالیات، عوارض شهرداری چقدر پول داده‌ایم. #عراقچى @araghchi #مرز_را_باز_کنید.»
واکنش گسترده عمومی به اظهارات غیر‌انسانی معاون وزارت خارجه
اظهارات غیر‌انسانی عراقچی، واکنش‌های متعددی را در میان کاربران شبکه‌های اجتماعی به دنبال داشته‌است. از یک سو کاربران ایرانی، ضمن ابراز تاسف از این اظهارات، خواستار رعایت حقوق اولیه انسانی پناهندگان شده‌اند. برای نمونه، محمد‌صالح مفتاح، حقوقدان و مدیر پایگاه خبری مفتاح در توییتی نوشت: «کاش کمی فکر می‌کردیم این حرف‌های ضدانسانی ما چه بر سر آن سه میلیون برادر و خواهر افغانستانی‌مان می‌آورد؛ فکر کن سال‌ها (شاید نسل‌ها) به خانه و زندگی‌ات در ایران خو گرفته‌ای و یک دیپلمات با لبخند می‌گوید تو و خانواده‌ات را دوباره آواره خواهد کرد!»
کاربران همچنین به این نکته توجه کرده‌اند که موضعگیری عراقچی یک اظهار نظر شخصی نیست بلکه نگاه کلی حاکمیت را به مساله پناهندگان و حقوق آنها منعکس می‌کند. ضیا نبوی، فعال دانشجویی و زندانی سیاسی سابق در توییتی موضوع را این‌گونه بیان کرد: «باور نمی‌کنم که موضعگیری عراقچی در مورد مهاجران افغان، موضعگیری شخص وی و یا حتی وزارت امور خارجه باشد و در سطوح عالی حاکمیت هماهنگ نشده باشد، اما خب این هماهنگی ذره‌ای از زشتی و شرم‌آور بودن آن موضع نمی‌کاهد..»
از سوی دیگر، مهاجران افغانستانی با هشتگ #مرز_را_باز_کنید نسبت به این اظهارات واکنش نشان دادند و از مشکلات خود در ایران سخن گفتند. مثلا کاربری با نام کریم انتظار نوشت: «هیچ انسانی در جهان شایسته‌ی تحقیر نیست، ما از جامعه ایران و سیاست‌مداران آن کشور می‌خواهیم که از مجبوریتِ مهاجرین استفاده سوء نکنند. #مرز_را_باز_کنید.»
