تلاش مقامات دولتی برای مقابله با «ازدواج سفید»؛ پدیده‌ای که رویای رهبر برای افزایش جمعیت را نقش بر آب می‌کند
افزایش آنچه در ایران «ازدواج سفید» یا زندگی مشترک دختران و پسران جوان با یکدیگر بدون ازدواج رسمی خوانده می شود، مقامات ایرانی را که طی چهار دهه گذشته، همواره سیاست‌های کنترل کننده، محدود کننده و تنبیهی برای چنین ارتباطاتی داشته اند، بر آن داشته است که با این شیوه و سبک زندگی، به مقابله برخیزند. به خصوص آنکه این سبک از زندگی مشترک، عملا رویاهای رهبر ایران را برای افزایش جمعیت در ایران نقش بر آب می‌کند چرا که به دلیل به رسمیت شناخته نشدن چنین ازدواج‌هایی در ایران، جوانانی که این روش زندگی را بر می‌گزیند از فرزندآوری خودداری میکنند.
در آخرین اظهار نظرها، روز سه‌شنبه چهارم خرداد ماه معاون وزیر بهداشت ایران با اعلام نگرانی از افزایش تعداد افرادی که بدون ازدواج اسلامی در «ازدواج سفید» با یکدیگر زندگی میکنند از تشکیل ستادی در وزارت کشور برای بررسی این پدیده در ایران خبر داد و تاکید کرد: «با افزایش ازدواج‌های سفید، انتظارات مبنی بر ارتقا میزان باروری در کشور محقق نمی‌شود و اگر تعداد افرادی که ازدواج سفید دارند زیاد شود، تأثیر منفی آن روی نرخ باروری کلی بیشتر است.» با این حال چند جوان ایرانی که به شیوه «ازدواج سفید» یا «هم‌باشی» با یکدیگر زندگی میکنند به کمپین بین‌المللی حقوق بشر گفتند: « به عنوان جوانان ایرانی، دغدغه ما افزایش جمعیت کشور نیست و ترجیح می‌دهیم سبک زندگی خود را آزادانه انتخاب کنیم.»
یک دانشجوی هنر:مسئولان درکی از سبک زندگی ما ندارند
این نخستین بار نیست که یک مقام رسمی حکومت ایران، تلویحا از تعداد قابل توجه ازدواج سفید در کشور خبر می‌دهد. در شهریور ماه سال ۱۳۹۳، سیاوش شهریور، مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری تهران گفته بود: «درباره ازدواج سفید در ایران، بزرگ‌نمایی شده است.» با این حال همین مقام مسئول نیز «از نهایی شدن طرح اعتلای خانواده پایدار برای مقابله با ازدواج سفید» خبر داده بود.
در سالهای اخیر گزارش‌هایی از افزایش «ازدواج سفید» و زندگی زنان و مردان بدون ازدواج رسمی در یک خانه منتشر شده است. در این سبک از زندگی، جوانان با گریز از تعهدات قانونی ناشی از قرارداد ازدواج با یکدیگر بر اساس نوعی پیمان عاطفی زندگی مشترک دارند و با وجود آنکه گاه سال‌ها با هم زندگی میکنند اما بخش ازدواج و طلاق شناسنامه‌های خود را سفید نگاه می‌دارند. شیوا،شهروند ۳۰ سالهای که اخیرا دوران لیسانس خود را در دانشگاه آزاد تمام کرده به کمپین بین‌المللی حقوق بشردر ایران گفت: «این نوع ازدواج تا جایی که من می دانم و مشاهداتم اجازه می‌دهد بیشتر در تهران اتفاق می‌افتد. خود من برای درس خواندن به تهران آمدم و با دوست‌پسرم یک آپارتمان مشترک گرفته‌ایم، اما اگر در شهر خودمان می‌ماندم امکان این همزیستی وجود نداشت.» شیوا در واکنش به سخنان معاون وزیر بهداشت به کمپین گفت: «آنها شناختی از زندگی و خواسته‌های ما ندارند. حتا پدر و مادرهامان هم سبک زندگی ما را درک نمی‌کنند و زندگی با یک نفر خارج از ازدواج را فاسد و خجالت‌آور می‌دانند و اگر بدانند که من با دوست پسرم زندگی می‌کنم می‌گویند که تو از راه به در شده‌ای در حالی که ما زندگی فعال و ساده ای داریم و به هم کمک می‌کنیم اما دوست نداریم ازدواج کنیم.»
جوان ۳۵ساله: پنهان‌کاری عذاب‌آور است
ازدواج خارج از عقد نکاح دائم یا موقت برابر با قوانین ایران پذیرفته نیست و تحت عنوان «رابطه نامشروع» طبقه‌بندی و جرم‌انگاری می‌شود. رابطه نامشروع، در مجموعه قوانین ایران از« اعمال منافی عفت غیر از زنا» به شمار می‌رود و از آن دسته جرایمی است که بررسی واعمال قانون درباره آن حتا نیاز به شاکی خصوصی هم ندارد و مدعی‌العموم می‌تواند شخصا و بدون اینکه شاکی خصوصی شکایت کند، وارد رسیدگی به موضوع رابطه نامشروع شود و بر اساس ماده ۶۳۷ قانون مجازا ت اسلامی حکم صادر کند.
با وجود چنین موانع و خطرهایی اما همچنان به گفته مهرداد، ۳۵ساله و ساکن تهران، «نسل جدید سبک خودش را انتخاب می‌کند و چندان تمایلی به ازدواج ندارد.» مهرداد در گفت‌وگو با کمپین بین‌المللی حقوق بشر در ایران انتخاب ازدواج سفید را در شرایط ایران نگران‌کننده و پراسترس دانست و گفت: «با اینکه این نوع زندگی خیلی پراسترس است اما در سالهای اخیر خیلی بیشتر شده و من و بسیاری از دوستانم با پارتنرهای خود همین طوری زندگی می‌کنیم و اشکالی هم در آن نمی‌بینیم اما از آنجا که مدام باید همه چیز را از خانواده دوست دخترم پنهان کنیم، این بخش از ماجرا عذاب‌آور است.»
خانواده مهرداد از زندگی او با دوست‌دخترش خبر دارند اما مهرداد در این زمینه به کمپین گفت: «متاسفانه برای دختران در ایران همه چیز چند برابر سخت‌تر است. خانواده دخترها کمتر ممکن است چنین چیزی را بپذیرند. دوست دختر من به خانواده‌اش که در شهرستان هستند گفته با یک هم‌خانه زندگی می‌کند ولی نگفته که هم‌خانه جنس مخالف و پارتنر اوست. جالب اینکه همین خانواده اگر دخترشان خارج از ایران با کسی خارج از ازدواج زندگی کند مشکلی ندارند اما داخل ایران ظاهرا از حرف‌های مردم می‌ترسند و می‌خواهند ما هم مثل آنها از مردم و از حکومت بترسیم.»
آسیه امینی، فعال حقوق زنان: زنان را به تولید مثل تنزل می‌دهند
بخش مهمی از نگرانی معاون وزیر بهداشت در اظهاراتش درباره ازدواج سفید بر کاهش میزان باروری در کشور متمرکز است. محمد اسلامی، معاون فنی دفتر سلامت جمعیت و رئیس اداره باروری وزارت بهداشت روز سه‌شنبه به خبرگزاری ایلنا گفت: « در ازدواج سفید به دلیل اجتناب زوجین از فرزنددارشدن، سن مناسب باروری نیز از دست می‌رود و بعد از مدتی که این افراد تصمیم به ازدواج و فرزنددار شدن می‌گیرند با افزایش سن و مشکلات باروری در سن بالا مواجه می‌شوند و در برخی مواقع چون سن مناسب را پشت سر گذاشته‌اند، بچه‌دار نمی‌شوند.»
اما آسیه امینی، فعال حقوق زنان در نروژ به کمپین بین‌المللی حقوق بشر در ایران گفت: «وقتی که مسئله کاهش باروری را به آسیب اجتماعی تعبیر میکنند و آن را ناشی از تصمیم زنان برای انتخاب ازدواج سفید می‌دانند، در حقیقت، بار دیگر زنان را تنها در نقش تولید مثل تعریف میکنند. بنابراین ورود وزارت بهداشت و کشور به موضوع را نمی‌توان به نوعی پذیرش موضوع ازدواج سفید از سوی دولت تعبیر کرد چرا که نه تلاشی برای تامین منافع گروه‌های درگیر شده و نه طرح و برنامه‌ای داده شده که چه‌طور می‌توان از آسیب‌ها جلوگیری کرد. در حقیقت دولت ازدواج سفید را خطری در برابر برنامه‌های خود برای تبلیغ و ترویج ازدواج مشروع و قانونی و افزایش نرخ باروری در جامعه می‌بیند و در حقیقت متاسف است از اینکه یک پدیده اجتماعی از کنترلش خارج شده و به قوانین موجود برای کنترل زندگی مردم در ایران تن نداده است.»
«این سخنان به نوعی تهدید شهروندان است»!
معاون وزیر بهداشت ایران در بخش دیگری از سخنان خود زندگی به سبک ازدواج سفید را مغایر با سیاست‌های جمعیتی کشور دانسته است. رهبر ایران در سی‌ام اردیبهشت ماه ۱۳۹۳ با ابلاغ سیاست‌های جمعیتی کشور از مسئولان خواست تا « با برنامه‌ریزی‌های جامع متناسب با سیاست‌های جمعیّتی،موانع ازدواج را رفع کنند و با تسهیل و ترویج تشکیل خانواده در راستای تربیت نسل صالح و کارآمد» بکوشند. محمد اسلامی گفته است وزارت بهداشت آماده است تا در صورت مراجعه این افراد، به آنها مشاوره بدهد. موضوعی که آسیه امینی، فعال حقوق زنان در گفت‌وگو با کمپین، آن را به نوعی تهدید شهروندان قلمداد کرد: « آنچه معاون وزیر بهداشت درباره ازدواج سفید گفته است حتا می‌تواند به نوعی تهدید شهروندان تلقی شود. وقتی معاون وزیر از شهروندان دعوت می‌کند که به آنها مشاوره بدهند، باید از ایشان پرسید آیا شهروندی که به بودن در رابطه ازدواج سفید و خارج از قانون اقرار کند، شامل مجازات‌‌های تعیین شده در قانون مجازات اسلامی برای روابط نامشروع نمی‌شود؟ بر اساس قانون مجازات اسلامی اگر فردی سه بار به رابطه جنسی کامل خارج از ازدواج اقرار کند و حد بخورد، شامل مجازات مرگ است و قابلیت این را دارد که بر اساس قانون به او حکم اعدام داده شود.»
آسیه امینی گفت: «در بسیاری از کشورها از جمله کشورهای اسکاندیناوی که من در حال حاضر در یکی از آنها زندگی می‌کنم حقوق اجتماعی و حتی اقتصادی زنان و مردان در رابطه خارج از ازدواج رسمی و قانونی هم کاملا به رسمیت شناخته می‌شود و اگر بچه‌ای حاصل این ازدواج باشد، او هم از تمام حقوق قانونی و مسئولیت‌های دولتی و آموزش و شناسنامه و حق ارث برخوردار است و این به کلی با شرایط و قوانین زندگی و ازدواج در ایران فرق دارد و در نتیجه در همین نقطه است که ممکن است بخصوص زنان آسیب ببینند و به این دلیل که هر گونه انتخاب «دیگر» در ایران از نظر حکومت مردود است و با آن برخورد می‌شود.»
ازدواج سفید، رابطه‌ای مبتنی بر بلوغ هر دو طرف
ازدواج سفید یا زندگی با یکدیگر خارج از ازدواج رسمی و قانونی، در بسیاری از کشورهای جهان پذیرفته و رایج است. از جمله خانم امینی با اشاره به قوانین حمایت‌گرانه در کشورهای اسکاندیناوی در این زمینه به کمپین گفت: «در این کشورها بر خلاف ایران زن و مردی که خارج از ازدواج با هم زندگی میکنند از همه حقوق ازدواج رسمی و قانونی برخورداند و اگر فرزندی هم به وجور بیایید از تمام حقوق و شناسنامه و حتا ارثی که در ازدواج قانونی وجود دارد بهره‌مند خواهد شد، اما در ایران چنین شرایطی نیست و از این زاویه ممکن است بخصوص زنان آسیب‌هایی ببینند. با این حال حکومت نمی‌تواند با اهداف خود در سبک زندگی شهروندان مداخله کند.»
اما شیوا که دانشجوی هنر در تهران است با اعلام اینکه «این رابطه‌ای است مبتنی بر بلوغ دو طرف» به کمپین گفت: «اگر دو طرف ترجیح‌شان این است و می دانند دارند چه کار میکنند به نظر من هیچ اشکالی به این رابطه وارد نیست. تا زمانی که فرزندی قرار نیست باشد، اگر طرفین به حقوق هم بدون درج و ثبت بتوانند احترام بگذارند و در حدی بالغ باشند که این چیزها را بفهمند، خب مشکلش چیست؟»
مهرداد اما از «تبعات منفی» این نوع زندگی برای زنان هم آگاه است: «در جامعه ما که قطعا برای زنان تبعات منفی خواهد داشت. ممکن است حقوقش نادیده گرفته شود یا امنیتش را از دست بدهد. اخیرا یکی از دوستانم که با پارتنرش زندگی می‌کرد وادار به ترک خانه مشترک شد، بدون اینکه سهمی از آن زندگی چند ساله داشته باشه مجبور شد ترک کند و تقریبا بی‌خانمان بود تا مدت‌ها. چون آقایی که پارتنرش بود به این نتیجه رسیده بود که عشقش تمام شده و زن باید برود.» مهرداد با این حال به کمپین گفت: «اما همه اینها به هر حال شخصی است و من خودم هرگز با یک زن چنین رفتاری نمی‌کنم. اما بالاخره این مشکلات هست و مردم و خانواده‌ها هم هنوز آماده پذیرش این موضوع نیستند و به نظرشان بی بند و باری است و حتا توهین میکنند. در مجموع جامعه، خانواده و حکومت پذیرای چنین سبکی از زندگی نیست و در نتیجه زنان بیشتر آسیب می‌بینند.»
نسل جوان ایرانی و نگرانی‌های جمعیتی حکومت
دو سال پیش، مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری تهران تعداد ازدواج‌های سفید در ایران را «معدود» و «محدود» خوانده و گفته بود: «به این نحوه آشکار و تندی که در رسانه‌ها به آن پرداخته می‌شود نیست، اما با همین میزان محدود هم باید با کار فرهنگی و با رویکرد اجتماعی مقابله شود.»
در «سیاست‌های کلی جمعیت» که ۳۰ اردیبهشت سال ۱۳۹۳ توسط رهبر جمهوری اسلامی ابلاغ شد، بر کاهش سن ازدواج و افزایش فرزندآوری تاکید شده‌است. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، در شهریورماه سال ۱۳۹۳، تاکید کرد که از نظر او، افزایش جمعیت «موضوعی مهم» برای اقتدار ملی در ایران است. با این حال آهنگ ازدواج در سالهای گذشته در ایران کُندتر شده است. در سال ۱۳۹۴، مدیرکل دفتر سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت از وجود بیش از ۱۱میلیون دختر و پسر جوان در آستانه ازدواج در کشور خبر داد که درحال پشت سر گذاشتن سن باروری هستند و تن به ازدواج نداده‌اند.
